آنچه نزد همه فرقه های اسلامی قطعی و مسلم است اینكه احادیث شریف زیادی از سید رسولان حضرت محمد (ص) روایت شده كه تصریح می كند مهدی موعود از اهل بیت پیامبر (ص) به طور حتم و قطع در آخر زمان ظهور خواهد كرد تا زمین را پر از عدل و داد كند بعد از آنكه با جور و ستم پر شده باشد. (1) حتی افراد زیادی از دانشمندان اهل سنت از مذاهب گوناگون آن، به متواتر بودن این احادیث تصریح كرده اند و بعضی از آنها در اثبات تواتر این اخبار بررسیهای علمی نموده و كتابهایی نیز تالیف كرده اند: (2) از این رو، دانشمندان مذاهب چهارگانه اهل سنت فتوا داده اند كه كسی كه ظهور حضرت مهدی موعود را انكار كند باید كشته شود، یا اینكه به شدت تادیب شود تا از رای خود برگردد... (3)

 

از نظر شیعیان اهل بیت، متواتر بودن این اخبار امری قطعی و اعتقاد به حتمی بودن ظهور مهدی موعود از ضروریات مذهب است كه نمی توان آنها را انكار كرد و جزئی از اصول دین است كه اعتقاد به آنها از روی دلیل و یقین واجب است زیرا بنابر عقیده مذهب اهل بیت، امامت از اصول دین است و اعتقاد به مهدی موعود به جهت اینكه از جانشینان و اوصیای رسول خدا است، از ضروریات اعتقاد به امامت می باشد كه دلایل زیادی از آیات قرآن و احادیث صحیح نبوی و همچنین براهین عقلی بر آن اقامه كرده اند. (4)

همگانی بودن عقیده به وجود نجاتبخش جهان

 

از بارزترین اعتقادات مشترك ادیان مختلف آسمانی ظهور مصلح موعود در آخر زمان است كه همه ادیان به ظهور او بشارت داده اند، گرچه در تعریف و تعیین هویت او اختلاف دارند. همچنین بررسی متون ادیان آسمانی درباره مصلح موعود ثابت می كند كه او همان مهدی و همان فردی است كه اهل بیت پیامبر (ص) به آن عقیده دارند (5) حتی اعتقاد به حتمی بودن ظهور موعود نجاتبخش جهان، در مكاتیب مادی نیز وجود دارد; پس عقیده به ظهور چنین موعودی بیش از هر عقیده دیگری افكار عمومی بشر را به سوی خود جلب كرده است. (6)

روایات حركت زمینه سازان در مدارك مشترك

 

با مراجعه به روایاتی كه درباره مهدی موعود نقل شده است، در می یابیم كه یكی از نقاط روشن اشتراك بین اخباری كه اهل سنت و اهل بیت نقل كرده اند، وجود یك حركت انقلابی زمینه ساز برای ظهور مهدی موعود می باشد، حركتی كه از ایران به راه خواهد افتاد. چنین اتفاق نظری، بی آنكه مخالفی داشته باشد، خود دلیل روشنی است بر صحت اخبار و دست كم صحت مضمون مشترك بین آنها.

 

در اینجا نمونه هایی از این احادیث شریفه را از مداركی كه در نزد شیعه و سنی معتبرند، نقل می كنیم:

 

1- ابن ماجه، ترمذی و بیهقی در كتاب سنن خود، طبرانی در معجم وسیط، قرطبی در تذكره خود، ابن كثیر در فتن خود، هیثمی در مجمع الزوائد، سیوطی در حاوی، ابن حجر در قول المختصر و در الصواعق المحرقه، متقی هندی در كنزالعمال و در البرهان فی علامات مهدی آخرالزمان. و... از رسول خدا (ص) روایت كرده اند كه فرمود: "مردمی از مشرق خروج می كنند و زمینه حكومت مهدی را فراهم می آورند." با توجه به لحن اخبار و متون قدیم چنین اثبات می شود كه مشرق به ایران امروزی گفته می شود. همچنین در روایات دیگر تصریح شده است كه چنین مردمی اهل خراسان، یا قم یا طالقان می باشد. و همه اینها به ایران امروزی اشاره دارد، البته با ذكر نام مهمترین مناطق آباد و شهرهای متمدن ایران آن روز. (7)

 

2- ابو داود و نسائی كتاب سنن خود و ابن المنادی در ملاحم، قرطبی در تذكره خود، ابن كثیر در فتن خود و حمیدی در الجمع بین الصحیحین و بسیاری دیگر با سند صحیح از امام علی (ع) از رسول خدا (ص) نقل كرده اند كه فرمود: "مردی از ماوراء النهر قیام می كند كه به او حارث ابن حراث می گویند و در پیشاپیش او مردی است كه به او منصور گفته می شود و زمینه را برای آل محمد فراهم می سازد، همان طور كه قریش زمینه را برای رسول خدا (ص) فراهم نمود و یاری او بر هر مومنی واجب است، (یا فرمود: اجابت و پاسخ مثبت به او بر هر مومنی واجب است) . (8) نامهایی كه در روایت فوق، به آن اشاره شده است، رمزی می باشد، همان طور كه در بسیاری از اخبار ملاحم نیز چنین است و مراد از آن یا فرد خبیر است، یا كسی كه عمل مفید دارد، یعنی كارش به نتیجه می رسد.

 

3- خطیب بغدادی و دیلمی از ابن عباس و ابوهریره روایت كرده اند كه هنگامی كه پرچمهای سیاه به اهتزاز درآمدند، به قوم فارس احترام كنید; زیرا دولت شما با آنها است (9) . در اینجا تعبیر" دولتكم" به دولت مهدوی اسلامی اشاره دارد. 4- ابن حماد ، ابن ابی شیبه، ابن ماجه، عقیلی و هیثم ابن كلیب در مسند صحابه، ابن المنادی و حاكم در مستدرك خود، دانی در سنن خود، ابن حبان و ابو نعیم و ابن طلحة الكنجی شافعی و مقدسی و ابن قیم در المنارالمنیف، ذهبی در میزان الاعتدلال، ابن كثیر در فتن، سیوطی در الحاوی و خصائص و جمع الجوامع والدرالمنثور، ابن حجر در صواعق و متقی هندی در البرهان و كنزالعمال و شوكانی در التوضیح، و... از ابن مسعود روایت كرده اند كه به حضور رسول خدا (ص) رسیدیم آن حضرت در حالی به نزد ما تشریف فرما شدند. كه آثار خوشحالی در چهره اش نمایان بود، به طوری كه هر سوالی می كردیم جواب می داد و حتی اگر سوال نمی كردیم خود ایشان شروع به صحبت می كردند، تا اینكه گروهی از جوانان بنی هاشم كه حسن و حسین (ع) نیز در میان آنها بودند از آنجا گذشتند، رسول خدا (ص) با دیدن آنها حسن و حسین را به آغوش كشید و چشمانش پر از اشك شد; گفتیم:ای رسول خدا (ص) چه چیزی باعث ناراحتی شما شد كه ما را نیز ناراحت نمود. فرمود: ما اهل بیتی هستیم كه خداوند برای ما آخرت را بر دنیا برگزید و بعد از من اهل بیت من با سرگردانی و آوارگی روبه رو خواهند شد، تا آنكه گروهی با پرچمهای سیاه از مشرق قیام می كنند و حق را طلب می كنند، ولی به آنها داده نمی شود سپس بار دیگر حق را طلب می كنند و در راه آن نبرد می كنند و پیروز می شوند; پس هر كدام از شما و یا نسل آینده شما آنها را درك كرد باید به امام اهل بیت من بپیوندد حتی اگر با سینه خیز رفتن روی برف باشد; زیرا آنها پرچمهای هدایت را به دست مردی از اهل بیت می دهند... كه او زمین را با عدل و داد پر می كند، همان گونه كه با جور و ظلم پر شده است (10) . این روایت، اشاره دارد به اینكه به حركت درآمدن پرچمها، قبل از ظهور حضرت مهدی می باشد و پرچمها با نام او به حركت درمی آیند و مردم را به سوی او فرا می خوانند. البته در تعدادی از احادیثی كه حافظان اهل سنت آنها را از حضرت علی (ع) و از برخی از امامان دیگر روایت كرده اند مضمون این اخبار نقل شده است همچنین از پیروان و شیعیان آنها نیز مضمون این اخبار نقل شده كه در ذیل نمونه هایی از آن را ذكر می كنیم.

 

5- نعمانی در كتاب الغیبة به سند خود از امام باقر (ع) روایت كرده است كه فرمود: گویا گروهی را می بینم كه از مشرق قیام كرده اند و حق را طلب می كنند كه به آنها داده نمی شود و دوباره طلب می كنند باز هم به آنها داده نمی شود وقتی وضع را چنین دیدند اسلحه به دست گرفته و نبرد می كنند و دشمنانشان به خواسته های آنها تن می دهند، ولی آنها قبول نمی كنند تا اینكه خودشان به حكومت برسند و دولت تشكیل دهند و آن حكومت را به كسی مگر به صاحب شما (یعنی امام زمان (عج » واگذار نمی كنند و كشته های آنها شهیدند. بدانید كه اگر من آن زمان را در ك می كردم خود را در خدمت و اختیار رهبر آنها قرار می دادم. (11)

 

6- از امام صادق (ع) روایت شده است كه فرمود: به زودی كوفه از مومنان خالی می شود و همان طور كه مار در لانه خود به دور خود می پیچد و نهان می شود و قدرت تحرك ندارد، علم و دانش نیز در گوشه ای پنهان و محدود می شود. (یعنی در كوفه علم و دانش منتشر نمی شود و اگر هم وجود داشته باشد، درگوشه ای بی اثر مخفی می شود) . پس از آن علم در شهر دیگری كه به آن قم گفته می شود، ظاهر می شود و معدن فضل و علم می گردد، به طوری كه در روی زمین كسی كه مستضعف در دین باشد و یا دین را نفهمد، باقی نمی ماند; حتی زنهایی كه در حجله ها و پشت پرده ها هستند; و این زمان ظهور قائم ما خواهد بود و خدا قم و اهل آن را جانشینان حضرت حجت قرار می دهد و اگر چنین نباشد زمین اهل خود را فرومی برد و در زمین حجتی باقی نمی ماند و علم از آنجا به سایر كشورها و شهرها در شرق و غرب سرازیر می شود و حجت خدا بر مردم كامل می شود، به طوری كه كسی در زمین نمی ماند كه دین و علم به او نرسیده باشد، پس از آن حضرت قائم (عج) ظهور می كند و سبب انتقام خدا و عذاب او بر چنین بندگان می شود; زیرا خدا از بندگان انتقام نمی كشد مگر بعد از آنكه آنها حجت خدا را انكار كنند. (12)

 

مسلما انتقام از ستمگران نیز گرفته خواهد شد; زیرا حجت بر آنها تمام شده آنها حجت خدا را انكار كرده اند و برای غیر ستمگران ظهور حضرت مهدی (عج) رحمت است.

 

7- از امام كاظم (ع) روایت شده است كه فرمود: مردی از اهل قم، مردم را به سوی حق فرا می خواند و همراهان او مانند آهن و پولاد آبدیده هستند كه تند بادها آنها را نمی لرزاند و از جنگ خسته نمی شوند و نمی ترسند و به خدا توكل می كنند و عاقبت از آن تقواپیشگان است. (13)

 

8- ابن حماد و ... از حافظان اهل سنت از امام علی (ع) روایت كرده اند كه فرمود: پرچمهای سیاه ظاهر می شوند (یعنی مردمی با پرچمهای سیاه قیام می كنند) و لشكریان سفیانی شكست خورده و فرار می كنند در آن هنگام مردم جهان مهدی را آرزو و طلب می كنند. (14)

 

9- سید ابن طاوس در اقبال از ملاحم بطائنی در حدیثی از امام صادق (ع) روایت كرده كه فرمود: مادامی كه برای فرزندان فلانی حكومت و سلطنت است، امت محمد (ص) هرگز روی آسایش نخواهد دید، مگر اینكه حكومت آنها منقرض گردد. وقتی حكومت آنها منقرض شد، خداوند برای فرج و آسایش امت محمد (ص) فرج مردی از ما را می رساند كه مردم را به تقوا راهنمایی می كند و به هدایت رفتار می كند و در حكومت خود رشوه نمی گیرد; به خدا قسم من او را به نام و نام پدرش می شناسم; پس از آن مردی كه نیرومند و قوی است و كمر باریك و دارای خال در پیشانی و گونه ها است، برای برپایی عدالت قیام می كند و او نگهبان هر چیزی است كه پیش او به ودیعه گذاشته شده است و زمین را با عدالت پر می كند، همان طور كه ستمگران و گناهكاران آن را با جور و ستم پر كرده بودند. (15)

 

زمینه سازان ظهور حضرت مهدی (عج) و نهضت امام خمینی (ره) و احادیث مربوط به آن روایاتی كه بر وقوع یك حركت زمینه ساز برای انقلاب بزرگ مهدی دلالت دارند، صفاتی را ذكر می كنند كه این صفات به روشنی بر نهضت امام خمینی تطبیق می كند:

1- به راه افتادن این قیام از ایران

 

این حركت از ایران (مشرق زمین) آغاز می شود. ایران سرزمینی است كه در آن برف می بارد، در حالی كه باریدن برف در جزیرة العرب متداول نیست. انقلاب اسلامی ایران نیز در ماه بهمن به پیروزی رسید. بهمن در زبان فارسی به معنای توده انبوه برفی است كه در كوهها جمع می شود و به سوی دره ها و دشتها سقوط می كند; همچنین به ذرات ریز برف كه در هوا معلقند و گاهی باعث به وجود آمدن كولاك می شود، بهمن می گویند. (16) از آن سبب این ماه را بهمن نامیده اند كه موسم ریزش برف در ایران است; جمله "فاتوها و لوحبوا علی الثلج; به آن نهضت بپیوندید حتی اگر با سینه خیز رفتن روی برف باشد" در این روایات دلیل روشنی است بر اینكه شروع این حركت از ایران می باشد; افزون بر احادیث شریفی كه بر شروع این حركت از ایران دلالت دارد، پیروزی انقلاب اسلامی در دهه دوم ماه بهمن كه فصل ریزش برف سنگین در ایران است و به كار بردن این جمله "حبوا علی الثلج" به همراه كلمه مشرق در روایات به روشنی به مكان شروع این حركت اشاره دارد.

2- نسب رهبران حركت

 

همان گونه كه از نص احادیث شریفه ای كه نمونه هایی از آن ذكر شد، و روایاتی كه از كتب اهل سنت نقل شده است، (خصوصا روایتهای سوم و هفتم) روشن می شود كه قیام كنندگان این حركت، گروهی از شیعیان اهل بیت هستند و رهبر این حركت (كه زمینه را برای آل محمد فراهم می كند) مردی از اهل بیت است، (چنانكه در حدیث دوازدهم آمده بود) . این صفت به خوبی با نهضت امام خمینی (ره) كه از جهت راه و روش و نسب به اهل بیت نسبت دارد تطبیق می كند.

3- مشخصات رهبر حركت

 

با توجه به آنچه گفته شد، رهبر این حركت مردی از قم است كه مردم را به سوی حق فرامی خواند، به تقوا راهنمایی می كند، رفتار هدایت شده دارد و در حكومت خود رشوه نمی گیرد و این مشخصات به روشنی با امام خمینی (ره) قابل تطبیق است.

4- سیمای زمینه سازان حركت

 

با توجه به مجموعه احادیث شریفی كه در این باره ذكر شد، بر پا كنندگان این نهضت در طلب حق و پیشمرگ شدن برای برقراری و پایداری آن اصرار بسیار دارند و به جهت توكل كامل به خدای تبارك و تعالی و داشتن تقوا، شایسته مقامی شده اند كه آینده وعاقبت برای آنان است; بنابراین به پیروزی نهایی می رسند. همان طور كه دیدیم یكی از آشكارترین مواردی كه نهضت امام خمینی را از سایر نهضتها جدا می كند، همان زنده كردن روح عرفانی جهاد در جامعه بود كه در مسیر انقلاب هزاران بار خود را به نمایش گذاشت، از جمله چهره فداكارانه و شهادت طلبانه ای كه یاران امام با الهام از حادثه كربلا در حوادث گوناگون انقلاب، چه قبل از پیروزی انقلاب و چه بعد از آن، به ویژه در طی هشت سال دفاع مقدس، آن را ترسیم كردند.

 

بنابراین، مشخصات رهبر و یاران و حامیان این حركت، بر امام خمینی و یاران او انطباق پذیر است.

 

اما آنچه كه درباره ویژگیهای مرد خراسانی كه با پرچم سیاه قیام می كند... وارد شده، به رهبران این نهضت بعد از رهبر بزرگ آن كه مرد قمی است، و به حركتهای آنها كه در مراحل بعدی این انقلاب انجام می دهند، مربوط می شود و تكرار جمله طلب حق (یطلبون الحق) در احادیث شریفی كه از روند و گسترش این حركت زمینه ساز خبر می دهند، به آن اشاره دارد و روشن ست حركتی كه می خواهد زمینه را برای انقلاب بزرگ جهانی، مثل انقلاب مهدوی فراهم كند، نیاز به فرصتی دارد تا با این هدف بسیار بزرگ متناسب باشد; بنابراین هنگامی كه ما می گوییم نهضت امام خمینی زمینه ساز انقلاب بزرگ مهدوی است، مقصود این است كه این نهضت در ادامه و در مراحل گوناگون خود و با تلاش رهبران و حامیان خود، (یعنی كسانی كه شاهد شروع این نهضت به دست امام خمینی (ره) بوده اند) و یا نسلهای آینده و رهبران آنها زمینه ظهور امام مهدی (عج) را فراهم خواهند كرد.

5- پایان یافتن استضعاف آیین اهل بیت (ع)

 

آنچه كه از احادیث شریفه استفاده می شود، این است كه این حركت همراه با تحرك علمی است كه راه و رسم اهل بیت را به سوی یك حركت جهادی تبلیغ می كند و این امر نه تنها طبیعی است بلكه برای انقلاب بزرگ جهانی كه دارای پایه و هدفهای اعتقادی است، ضرورت دارد. انقلابی كه از راه و روش اهل بیت سرچشمه گرفته است; زیرا (طبق حدیثی كه ذكر شد) رسول خدا تصریح كرده كه مهدی (عج) از آنها است و ظهور او (قبل از او ظهور زمینه سازان ظهور او) به استضعاف اهل بیت و راه و رسم آنها پایان می بخشد. همان طور كه در احادیث به آن اشاره شده است، شروع این حركت پس از انتقال مركز نشر علوم اهل بیت از كوفه به شهر قم در ایران خواهد بود. پس شهر قم مركز نشر و پخش این علوم به همه كره خاكی خواهد شد و این همان چیزی است كه با آغاز نهضت امام خمینی (ره) و همزمان با آن تحقق یافته است.

 

حوزه علمیه قم كه به وسیله حاج شیخ عبدالكریم حائری (استاد امام خمینی (ره » و با كمك گروهی از علما، از جمله امام خمینی (ره) (كه مرحوم حاج شیخ حائری را برای اقامت در قم و تاسیس حوزه علمیه در آن شهر تشویق كردند) تاسیس شد. بعد از او، یعنی در زمان مرحوم آقای بروجردی كه امام خمینی مهمترین نقش را در راضی نمودن ایشان به مهاجرت از شهر بروجرد به شهر قم و پذیرش سرپرستی حوزه علمیه آن به عهده داشت (17) ، فعالیت حوزه قم گسترش یافت. با پیروزی انقلاب اسلامی، حوزه قم بزرگترین حوزه علوم اهل بیت (ع) در جهان گردید، به ویژه پس از آنكه نقش حوزه نجف به جهت محدودیتهای ایجاد شده توسط رژیم عراق محدود و كمتر شد; زیرا بسیاری از علما نجف را ترك كردند و از فعالیت و تحرك باقی ماندگان نیز كاسته شد و بدینسان آنچه كه اخبار شریفه (خصوصا حدیث نهم خبر داده بودند، در عمل به حقیقت پیوست. و چنانكه امام صادق (ع) تصریح می فرماید: این تحول - انتقال مركز علوم آل محمد به قم نزدیك قیام قائم ما، یعنی امام مهدی (عج) به وجود می آید، به طوری كه در آن زمان قم معدن علم و فضل می شود در روی زمین حتی یك نفر مستضعف در دین باقی نمی ماند - زیرا به سبب انتشار علوم آل محمد به همه دنیا مردم دین را می شناسند - و به این ترتیب آیین اسلام از رهگذر حوزه علمیه قم به همه جهانیان خواهد رسید; به گونه ای كه تاریخ حوزه های علوم اهل بیت تاكنون شاهد حضور این همه دانش پژوه و دانشجو، مانند حضور امروزه طلاب در حوزه قم نبوده كه از اطراف دنیای اسلام برای فراگیری علوم آل محمد در این حوزه حضور یافته اند. همچنین وجود مدارس دینی برای بانوان در حوزه علمیه قم كه تاریخ هرگز شاهد آن نبوده است و این در تاریخ فرهنگ دینی بانوان، آن هم در سطح عالی پدیده ای نوظهور و منحصر به فرد است كه در حدیث مزبور نیز به آن اشاره شده است: "حتی المخدرات فی الحجال; حتی زنها در پشت پرده ها و حجله ها از علوم آل محمد بهره مند می شوند".

زمینه سازان و نبرد با سفیانی

 

در این قسمت به سه نكته، در ارتباط این بحث اشاره می كنیم:

 

اولا، این حركت در چهار چوب عمومی خود پیش از نهضت امام خمینی شروع شد و در اثر گذاریها و اثرپذیریهای خود و در بعضی جریاناتی كه در احادیث شریفه به آن اشاره شده است، بعد از رحلت امام خمینی نیز ادامه خواهد داشت. از این رو، حوادثی كه در روایات ذكر شده، ولی هنوز واقع نشده اند، نمی توانند اساسا مانع تطبیق این حركت بر نهضت امام خمینی باشد; زیرا این نهضت نسبت به نهضتهای آغازین كه پیش از نهضت امام بوده اند، از گسترش زیادی برخوردار است و زمینه پیش آمدن مراحل بعدی این حركت را مشكل می سازد; مانند خروج پرچمهای سیاه و پایان یافتن فتنه سفیانی و...و جریاناتی كه بعد از امام خمینی به ظهور بعضی از رهبران این حركت مربوط می شود.

 

بنابراین تطبیق احادیث شریفه بر نهضت امام خمینی از باب اطلاق اسم بر آشكارترین نشانه های شئ است; مانند اطلاق اسم نماز كه به معنای دعا است بر عبادت معروف، از این جهت كه دعا از بارزترین اجزای نماز است.

 

ثانیا، اینكه گفته شود اگر چه این احادیث بر نهضت امام خمینی تطبیق می كند، ولی احتمال دارد كه بر گروه دیگری نیز منطبق شود و در واقع آنها زمینه سازان برقراری دولت حضرت مهدی (عج) باشند، آنچه مسلم است اینكه نمی توان از یك مصداق مشاهده شده و ملموس این احادیث صرف نظر كرد و به مصداقی كه احتمال بروز آن در آینده می رود، توجه كرد.

 

این احادیث شریفه، بسیاری از حوادث جزئی را به عنوان نشانه های ظهور مهدی موعود (عج) ذكر كرده اند، بنابراین چگونه ممكن است كه از ذكر حادثه بزرگی، مانند نهضت امام خمینی (ره) كه تاریخ نظیر آن را ندیده است، غفلت كنند؟

 

آنچه بررسی دقیق این احادیث ما را به آن رهبری می كند، این است كه تمام آنچه در احادیث آمده است با همه ابعاد و ریشه هایش بر نهضت امام خمینی قابل انطباق است.

 

برای اثبات این حقیقت، تعدادی بررسی روایی صورت گرفته و منتشر شده است; مانند بررسی كه شیخ مهدی فتلاوی با عنوان دولة الموطئین للمهدی (عج) در كتاب الاخبارلاهل السنة به چاپ رسیده است; همچنین بررسی شیخ علی كورانی كه با عنوان " الممهدون" به چاپ رسیده است و نیز بررسی شیخ محمدی ری شهری كه به زبان و با عنوان "زمینه سازان انقلاب جهانی مهدی (عج) " چاپ شده است، یا تحقیقی كه علی اكبر ذاكری با عنوان "انقلاب اسلامی ایران در آیات و روایات" انجام داده و به چاپ رسیده است.

زمینه سازی برای انقلاب مهدی در سخنان امام خمینی (ره)

 

دیدگاه رهبر بزرگ این نهضت، حضرت امام خمینی در بیان نقش نهضت خود، به لحاظ شخصیت والای آن و شناختی كه معظم له به خط سیر انقلابی آن را رهبری كرده و اهداف استراتژیك آن را بیان نموده، از اهمیت ویژه ای برخوردار است واقعیت نیز تاثیر شدید افكار او را در تعیین مسیر حركت، حتی بعد از رحلت او (رض) ثابت كرده است و هر كس كه روش امام خمینی را بررسی كند به خوبی می داند كه ایشان در به كارگیری كلمات و واژه ها و اوصاف در جایگاه واقعی خود دقت می كردند و به طور كامل از مبالغه گویی و بیان نظراتی كه به حقیقت واقعی و قطعی تكیه ندارد دوری می كردند.

جمهوری اسلامی و توجه امام مهدی (عج)

 

امام خمینی در بسیاری از سخنان خود، حكومت اسلامی را كه خود او آن را به وجود آورده است، چنین توصیف می كند كه این حكومت، حكومت امام مهدی (عج) است و او حافظ این دولت است. در اینجا به یك سخن از امام كه به روشنی به نقش زمینه سازی این نهضت تصریح دارد اشاره می كنیم:

 

" این نهضت مقدس برای انقلاب بزرگ مهدی موعود است". این سخن علاوه بر داشتن تصریح به این موضوع، از آخرین سخنان امام قبل از رحلت ایشان است; از این جهت این سخن از پختگی كامل برای بیان نقش نهضت امام و مسیر حركت آینده برخوردار است.

انقلاب اسلامی ایران طلایه دار انقلاب حضرت مهدی (عج)

 

امام در بخشهایی از سخنان خود كه به مناسبت ولادت مهدی منتظر (عج) در تاریخ چهارده شعبان 1408 (دو ماه و نیم پیش از رحلت خود) ایراد كرده اند، می فرمایند:

 

سلام و درود به پیشگاه مقدس مولود نیمه شعبان و آخرین ذخیره امامت (بقیة الله ارواحنا فداه) و یگانه دادگستر ابدی و بزرگ پرچمدار رهایی انسان از قیود ظلم و ستم استكبار، سلام بر او، سلام بر منتظران واقعی او، سلام بر غیبت و ظهور او و سلام بر آنان كه ظهورش را با حقیقت درك می كنند و از جام هدایت و معرفت او لبریز می شوند.

 

و سلام بر ملت بزرگ ایران كه با فداكاری و ایثار و شهادت راه ظهورش را هموار می كنند...

 

مسئولان ما باید بدانند كه انقلاب ما محدود به ایران نیست، انقلاب مردم ایران نقطه شروع انقلاب بزرگ جهان اسلام به پرچمداری حضرت حجت (ارواحنا فداه) است كه خداوند بر همه مسلمانان و جهانیان منت نهاد و ظهور و فرجش را در عصر حاضر قرار داد... باید دولت جمهوری اسلامی تمامی سعی و توان خود را در اداره هر چه بهتر مردم بنماید، ولی این به آن معنا نیست كه آنها را از اهداف عظیم انقلاب كه ایجاد حكومت جهانی اسلام است منصرف كند. (18)

 

با توجه به سخنان امام خمینی و تصریح ایشان بر نقش زمینه ساز این نهضت برای انقلاب بزرگ مهدی، به چند نكته اشاره می شود:

 

1- نهضت امام خمینی آغازگر انقلاب بزرگ اسلامی است كه دلالت دارد بر استمرار اثرگذاریها و انتشار افكار آن و رشد و گسترش آن در جهان اسلام تا زمانی كه امام مهدی (عج) ظهور نماید. البته واقعیت سیاسی معاصر جهان نیز این حقیقت را تایید می كند; زیرا جهان شاهد انتشار و رشد افكار امام خمینی در كشورهای مختلف اسلامی است كه به بیداری عمومی جهان اسلام كه خواهان اجرای احكام اسلام هستند انجامیده است.

 

2- انقلاب امام خمینی جدا از انقلاب بزرگ مهدوی نیست، بلكه بخشی از آن است و همان هدفهای استراتژیك آن را در باره برپایی حكومت جهانی اسلام دنبال می كند; پس پرچم یكی است كه خود امام مهدی (عج) آن را بر دوش می كشد.

 

آنچه كه این نهضت را از دایره افراد و مصادیق پرچمهایی كه قبل از ظهور مهدی (عج) برداشته می شوند، (قیامهایی كه قبل از ظهور او (عج) به وجود می آیند) خارج می كند و بعضی از احادیث شریفه با صراحت دلالت دارند كه پرچمداران این پرچمها طاغوتند (و چنین قیام كنندگانی با طاغوت بیعت كرده اند و به فرمان او جنگ می كنند)، مقصود آن حركتهای انقلابی است كه مستقل و جدا از حركت مهدوی باشد و در راهی كه خود امام مهدی (عج) آن را ترسیم كرده است، حركت نكند، یعنی بر پایه تمسك به ولایت امام زمان (عج) استوار نباشد و برای زمینه سازی ظهور آن بزرگوار تلاش و فعالیت نكند.

تصدیق این احادیث شریفه توسط خط سیر انقلاب امام خمینی (ره)

 

3- قیام امام خمینی به طور عملی زمینه ساز انقلاب بزرگ مهدوی است این مساله را با توجه به متناسب بودن دستاوردهای این انقلاب، با هدفهای انقلاب امام مهدی (عج) استدلال می كنیم و این استدلال نقش مهمی در اثبات صحت این احادیث دارد با توجه به اینكه احادیث از سرچشمه های وحی صادر شده است، حتی اگر سندهای آنها مورد خدشه باشد; آنچه كه نهضت امام خمینی به وجود آورده، با آنچه این اخبار از آن خبر داده تطبیق می كند. هر چند این اخبار بیش از هزار سال پیش از وقوع این نهضت صادر شده است، یعنی در زمانی كه اوضاع آن روز طوری نبوده كه حتی اشاره ای بر آنچه كه این احادیث از آن خبر می دهند، (مثل نقش ایران در زمینه سازی برای ظهور امام مهدی موعود (عج » وجود داشته باشد و این ثابت می كند كه آنچه از اخبار وارد شده، اخباری غیبی است كه صدور آن جز از سرچشمه وحی، یا از كسی كه از اخبار غیبی آگاه است، ممكن نیست.

هدفهای انقلاب مهدی (عج) و دستاوردهای انقلاب امام خمینی

 

در ابتدا باید هدفهای انقلاب مهدوی و آنچه را كه خدا با دست ولی خود (عج) انجام خواهد داد، بشناسیم; سپس چیزهایی را كه نهضت امام خمینی به وجود آورده و اثرگذاریهایی كه در صحنه عمل داشته است و ارتباط آنها با اهداف انقلاب مهدوی و تناسبی كه بین آنها وجود دارد را بشناسیم تا میزان صحت این سخن كه نهضت امام خمینی زمینه ساز ظهور حضرت مهدی (عج) است، شناخته شود.

 

آنچه كه خداوند تبارك و تعالی به دست مهدی موعود (عج) به وجود خواهد آورد، از اخبار غیبی است كه در آینده محقق خواهد شد; بنابراین، راه شناخت آنها در رجوع به سرچشمه های وحی و تدبر در آیات كریمه و احادیث صحیح نبوی به ویژه روایاتی كه مورد اتفاق همه فرق اسلامی است و به دست آوردن اهداف عمومی انقلاب بزرگ مهدوی می باشد. اما آنچه كه به قسمت دوم قضیه برمی گردد، اینكه نهضت امام خمینی یك حركت معاصر است و می توان دستاوردهای سازنده آن را با تامل و دقت در دگرگونیها و تغییراتی كه در همه جهان به وجود آورده درك كرد، به طوری كه ارزشهای اسلامی را زنده كرد و آثاری در جهان اسلام و غیر آن به جا گذاشت و آثاری نیز از ادامه اثر گذاریهای محسوس آن انتظار می رود.

اهداف انقلاب مهدوی در نصوص و متون دینی

 

در قرآن كریم و احادیث شریفه ای كه مورد اتفاق همه مسلمانان است هدفهای عمده ای برای انقلاب بزرگ مهدوی بیان شده است كه به اختصار ذكر می كنیم.

 

1- شماری از آیات قرآن، بر برتری وغلبه اسلام بر همه ادیان و آشكار شدن خورشید اسلام تصریح دارند; مانند آیه های 32 و 33 از سوره توبه و آیه های 8 و 9 از سوره صف. احادیث شریفی كه از اهل سنت و شیعه نقل شده اند و نیز مفسران شیعه و سنی اتفاق نظر دارند به اینكه این هدف كه تحقق آن حتمی است (چون اراده خدا به آن تعلق گرفته) تنها در زمان مهدی منتظر (عج) برآورده خواهد شد. (19)

 

2- پایان دادن به برگشت از دین حق و پیروی و دوستی مسلمانان از یهود و نصارا; كه قرآن در آیه های 51- 54 سوره مائده از آن خبر داده است; همچنین علامه طباطبایی در تفسیر ترجمه شده قیم خود"المیزان" با بیان مفصلی استدلال می كند كه این حوادث در عصر مهدی موعود (عج) جریان می یابد. (20)

 

3- پایان دادن به ستم و جور و برپا كردن حكومت عدل اسلامی در سراسر جهان; به طوری كه آیاتی از قرآن و احادیث شریفی كه بر صحت آنها اتفاق نظر وجود دارد بر این امر تصریح كرده اند.

 

4- نابود كردن شرك و پاك نمودن زمین از آن به طور كامل و نشر توحید محض وعبادت حقه برای خداوند تبارك و تعالی; همان طور كه از آیه 55 سوره نور و آیه 56 سوره ذاریات و... استفاده می شود; (21) همچنین برپا كردن جامعه توحیدی شایسته كه تنها خدا را عبادت كنند و به او شرك نورزند ونماز را به پا دارند و زكات را بپردازند و امر به معروف و نهی از منكر كنند.

 

5- واگذاری حاكمیت زمین به بندگان شایسته خدا و كسانی كه در زمین به جهت وابستگی خود به دین توحیدی، ضعیف نگه داشته شده اند; شماری از آیات كریمه قرآن; مانند آیه 55 سوره نور و آیه 5 سوره قصص و 105سوره انبیا به این امر اشاره دارد.

 

آنچه گفته شد، بنا به استناد آیات كریمه و احادیث صحیح نبوی، از اهداف عمومی انقلاب بزرگ مهدوی هستند.

زنده كردن نقش اسلام در عصر كنونی

 

از بارزترین دستاوردهای نهضت امام خمینی كه همه تحلیلگران با دیدگاههای گوناگون خود بر آن اتفاق نظر دارند، عبارت است از:

 

زنده كردن نقش اسلام در دنیا، به ویژه در جهان اسلام و تشكیل دولتی بر پایه اسلام كه با تعهد و پایبندی به ارزشهای اسلامی به نیازهای عصر كنونی پاسخ داد و به طور عملی ادعاهای غرب و غرب گرایان را باطل و نابود كرد; آنها تلاش برای تشكیل حكومت اسلامی در عصر كنونی را بی فایده می دانستند; زیرا از نظر آنها اسلام در بهترین شرایط خود; یعنی چهارده قرن پیش فقط روش حكومتی خوبی بوده است; اما امروزه توان اداره كردن حكومت را ندارد و نمی تواند به نیازهای این عصر و تحولات اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و نظامی آن پاسخگو باشد. پس بهتر این است كه اسلام از مسائل سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و نظامی دور بماند و در حد مسائل اعتقادی صرف و كارهای شخصی افراد محصور بماند! !

 

این افكار در اوایل قرن گذشته، حتی در میان مسلمانان نفوذ كرده بود و این نظر كه آیا ممكن است اسلام در همه شئون اجرا شود، یا اصولا چنین چیزی فایده ای دارد، یا خیر؟ تنها در حد یك فرضیه مطرح می شد و چیزی كه هرگز تصور نمی شد شروع این حركت و به پیروزی رسیدن انقلاب اسلامی جهانی بود كه برای غلبه كردن اسلام بر همه ادیان دیگر و بر پا كردن حكومت جهانی كه بر همه دنیا حكومت كند، توفیق یابد و افكار موثر خود را نیز در جهان اسلام باقی بگذارد.

اثبات امكان تشكیل دولت نوین اسلامی

 

نهضت امام خمینی در عمل امكان برپایی حكومت عدل اسلامی را كه با عصر حاضر هماهنگ باشد و بتواند به نیازهای آن پاسخ دهد، ثابت كرد و آن افكار و ادعاهای احمقانه غرب را درباره اسلام رد كرد و یاس و ناامیدی كه در نتیجه آن به وجود آمده بود، برطرف كرد.

 

بهترین دلیل موفقیت انقلاب ایران، همگانی بودن درخواست مردمی و عمومی - و نه فقط در میان گروهی محدود از دانشمندان دینی یا تیز هوشان امت اسلام - نسبت به برپایی حكومت اسلامی در سرزمینهای اسلامی است و این واقعیت آشكاری است كه پیروزی نهضت امام خمینی و موفقیت آن در برقراری حكومت اسلامی در ایران را به وجود آورده است و این خود زمینه ساز انقلاب جهانی مهدی است پیامش برپایی حكومت اسلامی در همه جهان می باشد.

آینده نگری و ایجاد آگاهی عمومی نسبت به اسلام

 

انقلاب امام خمینی (ره) با موفقیت عملی خود در ایجاد خواست عمومی برای شناختن اسلام، حتی در میان غیر مسلمانها زمینه را برای این هدف از اهداف انقلاب جهانی مهدی (عج) فراهم آورد.

 

این حركت گسترش پیدا كرد و در میان افكار بشری خارج از دایره جهان اسلام نفوذ كرد و با استقبال عمومی غرب برای پذیرش اسلام رو به رو شد. بتدریج این فكر كه تنها اسلام می تواند مشكلات نفس گیری كه حلقوم بشریت امروز را می فشارد، حل كند رواج پیدا كرد; حتی شماری از شخصیتهای دینی مسیحی، تصریح می كنند كه خداوند شخصیتها و یاران نهضت امام خمینی را برانگیخت تا ارزشهای دینی را زنده كنند و جهان را از فسادی كه در آن دست و پا می زند نجات دهند.

 

اصولا موفقیت نهضت امام خمینی در تشكیل دولت اسلامی، یك حالت بیداری در ملتهای غیر اسلامی برای شناخت این تمدن نوین به وجود آورد، تمدن نوینی كه قدرتهای بزرگ را به مبارزه می طلبید و تلاش همگانی آنها را برای شكست این نهضت در طول هشت سال جنگ و... با شكست روبه رو كرد و توانست نمونه ای از استقلال كامل را به جهان عرضه كند و این حالت بیداری و آینده نگری به جهت شعار دفاع از مظلومان و كوبیدن ستمگران در ذهن ملتهای مستضعف رسوخ كرده است.

عرضه كردن اسلام به عنوان تمدن نوین برای جوامع بشری

 

دعوت عملی اسلام، به عنوان تمدن نوینی كه می تواند مشكلات بشری را حل كند، با دعوتهای تبلیغی همراه شد; از جمله می توان به نامه مشهور امام خمینی كه آن را برای آخرین رهبر اتحاد جماهیر شوروی میخائیل گورباچف فرستاد، اشاره كرد كه در آن نامه او را به تحلیل و بررسی اسلام و شناخت راههای نورانی و صاف و هدفهای عالی آن دعوت نمود و تصریح كرد كه جمهوری اسلامی در ایفای نقش خود، مثل پایه استوار و برای پشتیبانی از حركتهای آزادیبخش اسلامی و غیر اسلامی ثابت قدم است. و این خود زمینه سازی برای اهداف انقلاب مهدوی در جهان است، تا چه رسد به جهان اسلام.

نبرد با وابستگیها و برانگیختن روح همبستگی اسلامی

 

یكی دیگر از دستاوردهای نهضت امام خمینی، تعهد شدید و تاكید زیاد بر روش اسلامی است كه مستقل باشد و شكلهای گوناگون وابستگی به بیگانگان و غرب و غرب گرایی و یهود و نصارا را نفی كند و با هرگونه وابستگی مبارزه كند به مسلمانان خطرات آن را بشناساند. این نهضت، از اینكه توانسته است دولتی مستقل و آزاد تشكیل دهد و برخواست یاران آنها چیره شود، این احساس را برای مسلمانان به وجود آورد كه از نسبت دادن خود به اسلام احساس غرور و افتخار كنند. و این توفیق اثر روشنی در زمینه سازی برای انقلاب بزرگ مهدوی دارد كه همه اشكال وابستگیها را به یهود و نصارا قطع می كند و نقش رهبری مسلمانان را برای نجات بشریت به آنها برمی گرداند كه: "خیر امت اخرجت للناس"... عزت اسلامی را بر پایه استقلال واقعی به آنها برمی گرداند.

برانگیختن روح فداكاری

 

از دستاوردهای دیگر نهضت امام خمینی، زنده كردن روح فداكاری و راههای جهاد شهادت طلبانه كه از نهضت امام حسین (ع) الهام گرفته است. این روحیه قدرت اثرگذاری خود را - چه قبل از پیروزی انقلاب، چه بعد از آن - در مبارزه های بسیار سختی كه دولتهای استكبار جهانی با اتحاد وسیع خود بر ضد آن انجام داده اند، نشان داده و همواره عناصر داخلی و خارجی آنها را با شكست روبه رو كرده است.

 

روشن است كه زنده شدن این روحیه عامل بسیار مهمی در زمینه سازی انقلاب مهدوی دارد كه همانا نابودی ستم و شرك و آزادی مستضعفان و پایان دادن به حاكمیت مستكبران و ستمگران می باشد و این ماموریت دشواری است كه موفقیت در آن بدون چنین روحیه جهادی استوار ممكن نیست، به ویژه آنكه میدان مبارزه ای كه در آن خواهد جنگید، بسیار گسترده است.

گسترش احساس مظلومیت حق

 

یكی از موفقیتهای بزرگی كه نهضت امام خمینی داشت، گسترش احساس عمومی نسبت به مظلوم بودن راه حق است، راهی كه سیدالشهداء آن را ترسیم كرد، و كاشتن چنین احساسی در وجدان مسلمانان و ترویج فرهنگ عاشورا و اهتمام به برپایی مراسم عزاداری امام حسین (ع) و مجسم كردن پیروزی حقیقی امام حسین (ع) و بیزاری جستن از دشمنان او موفقیت بزرگی است. كه از مهمترین سرچشمه های حركت انقلابی شخصیتهای نهضت و از پایه های آن و بارزترین عوامل پیروزی انقلاب بود. همان گونه كه آشكار است، این موفقیت گام مهم دیگری در زمینه سازی انقلاب بزرگ امام مهدی است; زیرا انقلاب او از خونخواهی برای مظلومیت حق كه سیدالشهداء تجسم آن است و مجازات انحراف اموی به عنوان سمبل باطل و ستم در همه ابعاد و اشكال آن در هر زمان و سرزمین و به عنوان روشنترین مصداق تاریخ كه برای برگشت از دین حق می شناسد، شروع می شود.

عمومی كردن عرفان اصیل توحیدی

 

زنده كردن افكار توحیدی و عرفانی محض كه از سنت رسول خدا (ص) و ائمه عترت (ع) الهام گرفته شده است، از دستاوردهای دیگر نهضت امام خمینی است كه این افكار (عرفانی) را از چهار چوب فكری كه به گروهی خاص محدود می شد، خارج نمود و به درون اجتماعات عمومی مردم آورد، تا در زندگی مردم و رفتارهای عملی آنها اثر داشته باشد. و این موفقیت در هزاران شكل قهرمانانه در طی هشت سال جنگ تحمیلی و نیز زمان پیش از آن و بعد از آن جلوه گر شد; جنگی كه گرانقدرترین ارزشهای توحید محض را و اینكه تنها باید به خدا توكل كرد و فقط از او باید ترس داشت، نه غیر او و بندگی حقیقی تنها برای خدا است مجسم نمود.

 

از آنجا كه یكی از اهداف انقلاب مهدی، نابود كردن شرك و بسط و گسترش توحید خالص و بر پاكردن جامعه توحیدی شایسته و با اخلاص در عبادت خدایی كه واحد است و شریك ندارد می باشد; آشكار است كه این امر در زمینه سازی انقلاب مهدوی ضرورتی حیاتی دارد. این نهضت، ماكتی از جامعه مهدوی را در جبهه های دفاع ازاین جامعه شایسته و جهادگر در راه خدا برای جهانیان به نمایش گذاشت، جامعه ای كه در دفاع از حق از ملامت هیچ ملامتگری نمی هراسد و به امر به معروف و نهی از منكر می پردازد و نماز را اقامه و زكات را می پردازد.

عرضه كردن اسلام ناب محمدی

 

از مهمترین و آشكارترین دستاوردهای نهضت امام خمینی زنده كردن اسلام ناب محمدی و زدودن غبار تحریف و جمود و تحجر و هر چیزی كه موجب غربت اسلام شده بود می باشد; همان طور كه اسلام در ابتدای پیدایش خود، غربت را از اسلام زدود و آن را به صورت ناب و نجاتبخش جهانیان از هر گونه بندگیهای پوچ و به همان صورت خالصی كه رسول خدا (ص) آورده بود، عرضه كرد.

 

همچنین خط امامت معصوم كه حافظ اسلام اصیل و نمایانگر راه اهل بیت (ع) است و همان اسلام نابی است كه مهدی موعود ترسیم می كند و پرچم آن را به دوش می كشد و حكومت جهانی اسلام را بر اساس آن برپا می كند، شناساند و مسلما زنده كردن این راه اصیل، تاثیر بسیار زیادی در زمینه سازی انقلاب بزرگ مهدوی دارد كه برای برپایی حاكمیت عادلانه و عمومی و جهانی این دین حق و بر اساس روش اهل بیت شروع خواهد شد.

به وجود آوردن حالت انتظار برای ظهور مهدی موعود (عج)

 

امام خمینی (رض) به عنوان مرجع دینی اسلامی كه جانشین مهدی منتظر (عج) در زمان غیبت و عدم امكان رجوع علنی به آن حضرت (عج) می باشد، نهضت خود را رهبری كرد و رهبری چنین نهضت گسترده ای زمینه سازی برای انقلاب مهدوی به حساب می آید; زیرا هویت مصلح بزرگ را بر جهان اسلام و همه كره خاكی معرفی می كند و آثار این امر را در زیادشدن پرسشها در میان مسلمانان و غیر مسلمانان از هویت مهدی منتظر (عج) و تلاش برای شناختن او و انتظار ظهور او و آغاز انقلاب او بعد از دیدن دستاوردهای انقلاب نایبش می بینم. همچنین احادیث شریفه ای كه بعد از خبر دادن از حركت زمینه سازان، به این امر اشاره می كنند: "فعند ذلك یتمنی الناس المهدی و یطلبونه "در آن هنگام مردم مهدی را آرزو و طلب می كنند و نیز در نمونه یازدهم از احادیث گذشته وارد شده بود.

 

(به نقل از مجله الحیاة الطیبة، سال اول، ش صفر، رمضان 1418)

پی نوشتها:

 

1- رجوع كنید به مجلد اول و دوم كتاب "معجم احادیث الامام المهدی (عج) "، در این كتاب احادیث زیادی نقل شده كه در كتابهای معتبر فرق اسلامی آمده است.

 

2- مانند كتاب"التوضیح فی تواتر ماجاء فی المنتظر و الرجال المسیح" تالیف شوكانی.

 

3- متقی هندی مولف كتاب كنزالمعمال در كتاب "البرهان علی علامات مهدی آخر الزمان" فتواهای چهار نفر از علما اسلامی معاصر خود را كه عبارتند از ابن حجر الهیثمی شافعی و احمدابی اسروربن الصبا الحنفی و شیخ محمد خطابی المالكی و الشیخ یحیی بن محمد حنبلی، نقل كرده است كه این علما به سبب كثرت روایات، در فتواهای خود تصریح كرده اند كه زدن و ادب نمودن و اهانت به منكر آن حضرت واجب است به مذهب حق برگردد، و گرنه خونش هدر است.

 

البرهان علی علامات مهدی آخر الزمان: ص 187- 183.

 

4- رجوع شود به كتابهای الغدیر تالیف علامه امینی و احقاق الحق و ملحقات آن تالیف سید مرعشی نجفی و غیره...

 

5- رجوع شود به كتاب بشارات عهدین كه به فارسی چاپ شده است، تالیف شیخ محمد الصادقی و مقالات عرفان محمود، در شماره 19، مجله الفكر الاسلامی .

 

6- رجوع شود به كتاب مهدی منتظر فی الفكر الاسلامی، انتشارات مركز الرساله: 8 و همچنین مقدمه كتاب بحث حول المهدی تالیف آیت الله شهید سید محمد باقر صدر.

 

7- رجوع شود به تفصیلات مصادر كتاب معجم احادیث امام مهدی، جلد 1، ص 387.

 

8- معجم احادیث امام مهدی، جلد 1، ص 394 به بعد.

 

9- همان منبع، ص 393.

 

10- همان منبع، ص 381- 386.

 

11- كتاب الغیب للنعمانی، باب 14، حدیث 5، ص 273.

 

12- بحارالانوار ج 60 ص 213، سفینة البحار، ج 2، ص 455. منتخب الاثر ص 443.

 

13- سفینة البحار، ص 446.

 

14- معجم احادیث الامام المهدی، ج 3، ص 77.

 

15- اقبال الاعمال، ص 599- 600 و اثبات المهداة ج 3، ص 581- 582.

 

16- فرهنگ عمید، ج 2.

 

17- در رابطه با آنچه مربوط می شود به این مطلب مراجعه شود به عنوان مثال به كتاب "پا به پای آفتاب" كه شامل مصاحبه با تعدادی از شاگردان یاران و نزدیكان امام است.

 

18- صحیفه نور، ج 21، ص 107- 108، چاپ اول.

 

19- رجوع شود به تفسیر فخر رازی، ج 16، ص 40 و تفسیر الدرالمنثور، السیوطی، ج 24، ص 176 و تفسیر طبری، ج 14، ص 215 و تفسیر قرطبی، ج 8، ص 121 و مجمع البیان، الطبرسی، ج 5، ص 35.

 

20- تفسیر المیزان، ج 5، ص 366- 400.

 

21- رجوع شود به تاریخ غیبت كبرا، سید محمد صدر، ص 254.