منابع مقاله:فقهای نامدار شیعه ، عقیقی بخشایشی ؛ (متولد1306-متوفی 1390 ه.ق)

یكی از فقهاء و مراجع نامدار شیعه در اعصار اخیر،حضرت آیة الله العظمی حاج سید محسن طباطبائی حكیم می باشند.

 

ولادت:

 

ایشان در سال 1306ه.ق،در یك خاندان علم وتقوی متولد شدند.پدرعالیقدرش،حجة الاسلام والمسلمین علامه حاج سیدمهدی حكیم(متوفی 1312)،و مادرش عفیفه تقیه،نواده علامه رجالی،آیة الله آقا شیخ عبد النبی كاظمی،صاحب كتاب «تكملة الرجال »می باشد.خاندان حكیم یكی از خاندانهای اصیل و عریق در عراق می باشد كه شخصیتهای علمی و اجتماعی بزرگی از آن خاندان برخاسته اند.

اساتید او:

 

او از محضر بزرگان و آیات عظام كه ذیلا نام برده می شوند،تلمذ نموده است:

 

1-مرحوم آیة الله العظمی حاج سید محمد كاظم یزدی

 

2-مرحوم آیة الله العظمی حاج شیخ محمد كاظم خراسانی

 

3-مرحوم آیة الله سید ابو تراب خوانساری

 

4-مرحوم آیة الله میرزا حسین نائینی

 

5-مرحوم آیة الله آقا ضیاء الدین عراقی

 

6-مرحوم آیة الله شیخ الشریعه اصفهانی

 

7-مرحوم آیة الله سید محمد سعید حبوبی

 

8-مرحوم آیة الله شیخ علی باقر جواهری

 

شاگردان ایشان:

 

مرحوم آیة الله حكیم،بعد از رحلت آیة الله العظمی بروجردی،مرجعیت عامه وزعامت شیعه را به دست گرفت و در تنظیم امور اداری حوزه های علمی و تاسیس مدارس و تربیت مبلغین،سعی و كوشش بلیغ مبذول داشت و در غنا بخشیدن به فرهنگ اسلامی،شاگردانی را تربیت نمود.اینك اسامی تعدادی از شاگردان ایشان ذكرمی شود:

 

آیات و حجج اسلام:

 

1-شیخ حسین وحید خراسانی

 

2-شهید سید اسد الله مدنی

 

3-شهید سید محمد باقر صدر

 

4-مرحوم شیخ احمد فیاض سدهی

 

5-شیخ محمد تقی جعفری تبریزی

 

6-شیخ نصر الله شبستری

 

7-سید ابراهیم مرتضوی میانجی

 

8-شیخ ابو الفضل نجفی

 

9-شیخ رضا توحیدی

 

10-شیخ علی نجفی كاشانی

 

11-شیخ محمد علی مدرس افغانی

 

12-شیخ محمد باقر محمودی

 

13-شیخ عبد اللطیف سماهی حائری،معروف به تنكابنی

 

14-شیخ علی طسوجی

 

15-شیخ قدیر علی ممیز

 

16-سید محمد حسین فضل الله(رهبر شیعیان لبنان)

 

17-شیخ محمد مهدی شمس الدین

 

18-شیخ محمد تقی فقیه عاملی

 

19-سید حسین مكی عاملی

 

20-سید سعید حكیم

 

21-شیخ حسین مشكوری

 

22-شیخ حسن بهبهانی

 

23-شیخ حسین معقوق عاملی

 

24-سید یوسف حكیم

 

25-سید محمد علی حكیم

 

26-شیخ مرتضی انصاری(مؤلف زندگانی و شخصیت شیخ انصاری)

 

27-سید محمد تقی حكیم

 

تالیفات او:

 

او یكی از موفق ترین مراجع تقلید شیعه در امر تالیف و تصنیف بود.با وجود آن همه مشاغل مرجعیت،باز دست از تالیف و تصنیف برنمی داشت و آثار ارزشمندی ازخود به یادگار گذاشته است كه به برخی از آنها اشاره می شود:

 

1-مستمسك العروة الوثقی:نخستین شرح استدلالی كتاب عروة الوثقی،كه یكی از كتابهای مهم فقهی و متداول در بین مراجع و فقهای شیعه می باشد.مرحوم آیة الله حكیم،كتاب عروه را به عنوان منبع تدریس قرار داده و آراء و نظرات فقهی خود راذیل نظریه های صاحب عروه،به صورت تفصیلی همراه با دلیل خاص خویش آورده است.

 

2-نهج الفقاهه در دو جلد:این كتاب حاشیه ای است بر مباحث بیع،از كتاب مكاسب مرحوم شیخ انصاری.جلد اول در 450 صفحه به چاپ رسیده و حدودا درسال 1340 تالیف شده است.او تا اول عقد مكره،شرح عبارات مكاسب و تعلیق بر این كتاب است،ولی از این به بعد تا اول باب خیارات ادامه دارد،و جلد دوم كه مقدار خیلی كمی از آن در آخر جلد اول آمده است،از اول مباحث خیارات می باشد و هنوز خطی است و به چاپ نرسیده است.

 

3-حقایق الاصول:شرح سودمندی است بر كفایة الاصول آخوند خراسانی.

 

4-دلیل المناسك:شرح استدلالی مختصری است بر كتاب مناسك حج استادبزرگوارش،آیة الله میرزا حسین نائینی

 

5-رسالة فی ارث الزوجة من الزوج كه از نخستین آثار قلمی آن عالم ربانی است.

 

6-تعلیقه ای بر كتاب ریاض از بحث اجاره تا نكاح

 

7-رساله مختصری در درایه

 

8-مختصر منهاج الصالحین

 

9-حواشی بر نجاة العباد

 

10-شرح تبصره علامه حلی در دو جلد

 

11-حاشیه بر رساله صلاتیة كه در سال 1371 به چاپ رسیده است.

 

و دیگر تالیفات و آثار قلمی كه در جای خود مبسوطا بیان شده است.

 

فعالیتهای سیاسی او:

 

می گویند از آیة الله حكیم پرسیدند:«نظر شما درباره سیاست و دخالت علماء درآن چیست؟»او با صراحت تمام فرمود: «اگر معنی سیاست اصلاح امور مردم روی اصول صحیح عقلائی و رفاه حال و آسایش بندگان خدا باشد،(كما این كه ظاهر امر آن است كه معنی صحیح سیاست همین باشد)اسلام تمامش همین است و جز سیاست چیز دیگری نیست و علماء غیر از این كار دیگری ندارند...و اگر منظور معنی دیگری باشد،اسلام از آن بیگانه و دور است.»به همین دلیل او در امور جاری سیاسی واجتماعی دخالت داشت كه چند مورد از آنها آورده می شود:

 

1-حضور شجاعانه در جبهه:

 

نخستین بار هنگامی كه دولت انگلستان به قصد استعمار عراق لشكر خود را دردهانه «فاو»در خلیج فارس پیاده كرد و هواپیماهای آن دولت،بمب بر سر مردم بی پناه عراق می ریختند،استاد آن مرحوم،آیة الله سید محمد سعید حبوبی،فرمان جهاد و دفاع صادر كرد و خود او شخصا به جبهه ناصریه قدم گذاشت.آیة الله حكیم نیز همراه استادو در التزام او قدم به جبهه جنگ نهاد و شهامت و استقامت عجیبی از خود نشان داد.اومی فرمود:«در تمام مدتی كه در جبهه جنگ بودم،هرگز نترسیدم.»

 

2-تكفیر حزب شیوعی و اشتراكی:

 

هنگامی كه كمونیستها رخنه فوق العاده ای در تمام دستگاههای عراق كرده بودندو با رهبری عبد الكریم قاسم محیطی پر از وحشت و رعب در همه جا ایجاد نموده بودند،با صدور فتوای معروف «الشیوعیة كفر و الحاد»قدرت آنان را درهم شكست،واز خطری كه عراق و مقدسات آن را تهدید می نمود،جلوگیری به عمل آورد.درمسافرتهای مكرری كه به هنگام بروز حوادث ناگوار سیاسی به كاظمین و كربلامی فرمود،موجی از تظاهرات سراسر عراق را فرا می گرفت و در چند مرتبه باپیروزیهای چشم گیری قرین گردید.

 

ضمنا،او پیش از آنكه چهره منحوس حكام عفلقی به این روشنی و صراحت،روشن و واضح گردد،و هتاكیها و سفاكیهای آن به صورت روز روشن پدیدار گردد،باآن نور الهی و ذكاوت و شعور ایمانی،چهره كریه آنان را علنی ساخت و به ماهیت آنان كاملا پی برد.(المؤمن ینظر بنور الله)

 

3-كمك به جنبشهای آزادی بخش:

 

او در كمك به جنبشهای آزادی بخش اسلامی فعال بود و در همین ارتباطمسلمانان را به كمك و پشتیبانی از برادران مسلمان فلسطینی تشویق می نمود.

 

اعلامیه های متعدد و مهمی در ارتباط با مساله فلسطین و وحدت مسلمین جهان برای نجات مسجد الاقصی صادر نمود. همچنین موضع دولت عراق را در قبال تظاهرات مردم در محكومیت تجاوز سه گانه سال 1956 م علیه مصر به شدت محكوم كرد و ازبرگزاری نماز جماعت امتناع ورزید،تا آنكه پادشاه وقت،مجبور به عذر خواهی شد.

 

وی به سال 1963 م،با حكومت عفلقیان به مقابله پرداخت،و با اقدامات خود در دوران «عارف »،موجب سقوط آنان گردید.

 

4-شركت در نهضت اسلامی ایران:

 

در آن اوج گیر و دار مبارزات روحانیت كه از سال 1340 ه.ش با مساله انجمنهای ایالتی و ولایتی شروع شده بود،و در آن روزگار اوج قدرت نظام ستمشاهی كه سایه بر شرق و غرب و عرب و عجم افكنده بود،و نیروهای «سیا»و«ساواك »در اقصی نقاط جهان پراكنده و منتشر بودند،آیة الله حكیم،با شجاعت و صراحت تمام ازحركتهای اسلامی روحانیت ایران،علنا حمایت نمود،و از مواضع حساس آنان،اعلام پشتیبانی كرد.ما ذیلا چند نمونه از اعلامیه های آن مرحوم را كه در مناسبتهای مختلف در این ارتباط صادر نموده است،می آوریم:

 

الف-تلگراف ایشان به مرحوم آیة الله بهبهانی:

 

بسم الله الرحمن الرحیم،حضرت آیة الله بهبهانی دامت بركاته،تهران قبلا به وسیله نامه به حضرت عالی تذكر دادم،تلگراف و نامه های زیادی ازعلماء(دامت بركاتهم)و مسئولین ولایات ایران به اینجانب رسیده،و انزجار مؤمنین رااز آن لایحه می رساند.لذا لازم دیدم بدین وسیله مجددا تذكر دهم كه به اولیای امورابلاغ كنید كه از تصویب این گونه قوانین كافره كه بر خلاف قوانین مقدسه اسلام ومذهب حقه جعفری است،جلوگیری نمایند.و این مركز اسلامی را(ایران)كه مطمح انظار مؤمنین جهان است،به رایگان از دست نداده و به طوفان بلاهای گوناگون نیندازند،و از جریانات اخیره ممالك اسلامی،عبرت و پند گیرند.

 

ذلك بان الله لم یك مغیرا نعمة انعمها علی قوم حتی یغیروا ما بانفسهم و ان الله سمیع علیم

محسن الطباطبائی الحكیم

 

ب-تلگراف دعوت از مراجع عظام قم:

 

آن مرحوم،طی تلگرافهای متعدد از مراجع عظام قم برای هجرت به نجف اشرف،بعد از واقعه تاسف انگیز حمله مزدوران رژیم شاه به مدرسه فیضیه(1342ه.ش)انجام دادند كه متن برخی از آنها چنین است:

قم-حضرت آیة الله آقای...دامت بركاته.

حوادث مولمه پی در پی و فجایع غم انگیز به ساحت علمای اعلام و روحانیت قم،قلوب مؤمنین و متدینین را جریحه دار،و موجب تاثر شدید اینجانب گردیده است./و سیعلم الذین ظلموا ای منقلب ینقلبون/حضرات علماء،دست جمعی به عتبات عالیات مهاجرت نمایند،تا بتوانم رای خود را درباره دولت صادر كنم.

8 ذیقعده 1382-محسن الطباطبائی الحكیم

 

ج-محكوم نمودن عوامل فاجعه 15 خرداد:

پس از فاجعه دلخراش 15 خرداد 1342 ه.ش كه جمعی از مؤمنین پاكباخته رابه خاك و خون كشاند،این تلگراف از طرف آن مرحوم به آیة الله آشتیانی در تهران مخابره شد:

تهران-آیة الله آشتیانی دامت بركاته

خبر حوادث خونین ایران را كه همواره موجب شدت یافتن زخمهای حوادث گذشته بسیار نزدیك می باشد،دریافت داشتم.یقین دارم اصرار مسئولین امور در پیروی از سیاست كوبیدن و ارعاب مردم در فاصله های پی در پی،كاشف از عجز آنها در اداره امور مملكت است.باید از این گونه سیاست بازی بهراسند كه به طور قطع آنها را به پرتگاه سقوط مبتلا خواهد ساخت،و اندیشه بد دامنگیر صاحبش خواهد شد.نفرت واستنكار شدید ما را به مسئولین امور از این نحو رفتار ناهنجار به عموم مؤمنین،به خصوص طبقه روحانیون ابلاغ نمائید.

و لا تحسبن الله غافلا عما یعمل الظالمون

محسن الطباطبائی الحكیم

اینها مواردی از اقدامات بی شمار و متعدد آن بزرگوار در مبارزه با ظلم و ستم ودخالت در امور سیاسی و اجتماعی مسلمین بود كه به اختصار نقل گردید.

 

 

آثار و ابنیه:

آیة الله حكیم،علاقه شدیدی به تاسیس مدارس،و راه انداختن كتابخانه های مساجد و دیگر بناهای علمی و دینی داشت، از این رو آثار متعدد دینی از آن بزرگوار به یادگار مانده است.كتابخانه معروف او كه به نام «مكتبة الامام الحكیم »در نجف اشرف تاسیس شده است،یكی از مجهزترین و مدرن ترین كتابخانه های اسلامی است،وجالب توجه آنكه این كتابخانه بیش از یكصد شعبه در سراسر عراق دارد.به فرمان این پیشوای بزرگ،مدارس و مساجد متعددی در نجف اشرف،بغداد،بصره و سایر نقاط عراق و دیگر كشورهای اسلامی ساخته شد كه همیشه نام آن فقید سعید را در خاطره هازنده می سازد.مرحوم آیة الله حكیم برای اداره امور مرجعیت خود،نظم و سازمان خاصی ایجاد كرده بود و برای هر قسمت مسئول معینی انتخاب نموده بود،و از افرادمطلع در اداره این تشكیلات كمك می گرفت،به همین دلیل تشكیلات او با نظم خاص و آبرومندی اداره می شد و این امر در نوع خود در تشكیلات روحانیت بی سابقه بود.

 

فرزندان آن مرحوم:

 

از مرحوم آیة الله حكیم،فرزندان برومند،عالم،و لایق باقی مانده است.آنان دردوران زعامت پدر بزرگوار خود،از معاونت و یاری او خودداری نكردند،و پس ازرحلت آن بزرگوار،اغلب آنان به دست دژخیمان نظام عفلقی به فیض شهادت نائل آمدند،و خاندان حكیم یكی از كانونهای مقاومت و شهادت در عراق به شمار می آید.

 

وفات آن بزرگوار:

 

این عالم بزرگوار پس از عمری تلاش و كوشش در راه اسلام و قرآن،سرانجام در27 ربیع الاول 1390 ه.ق،به ملكوت اعلی پیوست،و در تشییع پیكر پاك او،صدهاهزار نفر شركت جستند،و تشییع جنازه او از بغداد تا نجف،در اثر ازدحام مردم دو روزطول كشید و عملا به تظاهراتی وسیع علیه رژیم خون آشام بعث عراق مبدل گشت.

نماز ایشان را فرزند برومندش آیة الله سید یوسف حكیم برگزار نمودند.مدفن آن مرحوم در نجف،در مقبره مخصوص، جنب كتابخانه خود می باشد. (1)

رضوان خدا بر او باد

 

منبع : www.hawzah.net

پی نوشت:

1- منابع و مآخذ:مجله مكتب اسلام،سال 11،شماره 7،شماره مسلسل 127،صفحه 2 تا7- مجله نورعلم،دوره دوم،شماره 12، ص 62 تا 80- علاوه بر منابع فوق،می توان از:الذریعه،ج 14،ص 296 و209،و ج 6،ص 221- معارف الرجال،ج 2،ص 192- مشاهیر دانشمندان اسلام،ج 4،ص 389،بخش استدراكات- مؤلفین كتب چاپی،ج 5،ص 218- گنجینه دانشمندان،ج 7، ص 276- اختران تابناك،ج 1،ص 492- پندهایی از رفتار علماء اسلام،ص 23- نهضت روحانیون ایران،به قلم علی دوانی- الامام الحكیم،السید محسن الطباطبائی الحكیم- آثار تاریخی آیة الله العظمی طباطبائی حكیم،شهید سیدمحمد علی قاضی طباطبائی- جامعة النجف،شیخ محمد تقی فقیه- مجلة العالم،سال سوم،26 ربیع الاول 1407،ص 37- معجم رجال الفكر و الادب فی النجف،ص 131- زندگینامه آیة الله العظمی آقای حكیم،مرحوم سید عباس اهری- ستارگان درخشان، ص 336 استفاده نمود.