مرزبان فقاهت

محمد رحیم بیگ محمدى اندریان

مقدمه 

عالمان دین كه شاگردان مكتب ائمه اطهار - علیهم السلام - هستند با تاسى به ائمه خود را قربانى اسلام و دین كردند. آرى ! اگر این ایثار و از خود گذشتگى هاى عالمان دین نبود امروز از اسلام خبرى نبود. روحانیون بودند كه روحیه سرخ جهاد و شهادت را در طول چهارده قرن گذشته ، زنده نگه داتشند و فقه و تفسیر و حدیث و دیگر علوم اسلامى و در یك كلام ، فرهنگ اسلام ناب محمدى صلى الله علیه و آله را به آیندگان رساندند.

فقیه بزرگ ، محقق حلى یكى از این پاسداران ارجمند فرهنگ تشیع است كه در قرن هفتم هجرى بزرگترین پرچمدار اجتهاد و فقاهت شیعى بود و آثار ارزشمند این شریعت شناس نو آور پس از گذشت هفت قرن ، تازه و در نوع خود كم نظیر مى باشد و سبك فقاهتى او هنوز هم مورد استفاده و محور تحقیق راهیان فقه پویاى آل محمد صلى الله علیه و سلم است .

حوزه بغداد

قبل از شهر تاریخى ((حله )) بغداد مركز علم و نشر اسلام و فقه شیعه به حساب مى آمد. در آن زمان فقیهان نامدار شیعه همچون شیخ مفید (در گذشته به سال 413 ق .) و شاگردانش سید مرتضى علم الهدى (متوفاى 436 ق .) و سيد رضى گرد آورنده اثر جاويد نهج البلاغه و نيز فقیه بزرگ شيخ طوسى (متوفاى 460 ق .) در شهر بغداد بودند.(391) بعد از مدتى شهر بغداد و اطراف آن را قحطى ، سخت در فشار گذاشت و مردم درمانده آن رو به دیگر سامانها كردند و اى بسا برخى براى همیشه دیار خود را ترك گفتند.

نام آوران حله

در برگهاى كهن تاریخ حله حقایقى را مى یابیم و در آن چهره هایى پر نور دانشمندانى كه تا به امروز نامشان زنده است و هر یك ستاره اى درخشنده در آسمان تشیع مى باشند. نام جمعى از آنان بدین قرار است :

1 - ابن ادریس حلى (543 - 598 ق .).

2 - سدیدالدین حلى (متوفاى 680 ق .).

3 - سید رضى الدین على (589 - 664 ق .).

4 - سید رضى الدین محمد حسین آوى (آبى - متوفاى 654 ق .).

5 - ابوالقاسم نجم الدین جعفر بن حسن بن یحیى معروف به ((محقق ، محقق اول ، محقق حلى ، شیخ فقیه ، نجم الدین ، صاحب شرائع )) و لقب او ((كشاف شرایع پیامبر آخر الزمان )) (602 - 676 ق .).

6 - علامه حلى (846 - 726 ق ).

7 - فخرالدین مشهور به ((فخر المحققین )) فرزند علامه حلى (682 - 771 ق .).

8 - محمد مكى عاملى مشهور به ((شهید اول )) ، (734 - 786 ق .).

از میلاد تا مدرسه

شیخ حسن حلى پدر محقق حلى یكى از عالمان بزرگ دین در شهر حله با كمال احترام و عظمت زندگى مى كرد. در یكى از روزهاى سال 602 ق . بود كه فرزند سعادتمندش به دنیا آمد.(392) شیخ حسن نام فرزند را جعفر نهاد. ((جعفر)) نام پیشواى ششم شیعیان و احیاگر مكتب توحیدى تشیع و گسترش دهند0 فرهنگ غنى اسلام است و بدین سبب نیز این مكتب را ((جعفرى )) نامیده اند.

این كودك بعدها لقب ((محقق )) گرفت و آوازه اش به همه جاى عالم رسید. جعفر از آغاز كودكى ، باهوش و استعداد سرشارى شروع به فراگیرى دانش ‍ و فضایل اخلاقى و معنوى نمود. مقدمات و علوم دینى را نزد پدر دانشمندش فرا گرفت و از عالمان دیگر شیعه نیز بهرها برد و در علوم و معارف اسلامى از جمله در فقه و اصول و كلام و پاره اى دانشهاى دیگر تسلط كامل یافت . در همین اوان بود كه در میان عالمان نام آور، آوازه اى والا یافت .

اساتید محقق حلى

حضور تحصیلى او منحصر به حوزه علمیه ((حله )) نبود. او با عالمان استادان آن دیار ارتباط یافته و از آنان توشه بر مى گرفت و با آنان به مذاكره مى پرداخت و استفاده هاى بسیار مى برد و با این كار بر اندوخته هاى علمى و معنوى اش مى افزود.

در اینجا به نام گروهى از استادان ((محقق حلى )) اشاره مى نماییم :

1 - پدرش ((شمس الدین حسن حلى )).

2 - ابن زهره حلى .

3 - تاج الدین حسن بن على دربى .

4 - شیخ مفیدالدین محمد بن جهم حلى .

5 - سید مجدالدین على بن حسن عریضى .

6 - شیخ سدیدالدین سالم بن محفوظ.

7 - سید فخار موسوى .

8 - نجیب الدین محمد بن جعفر بن ابى البقا هبه الله بن نما حلى (393).

تربیت مردان علم و عمل

محقق حلى در نزد اساتید بزرگ فقه و معارف اسلامى ، زانوى ادب زد و دانشهاى مرسوم حوزه هاى علمیه را از آنان فرا گرفت و سرانجام عالمى بزرگ و استادى ماهر گردید و به تدریس فقه و معارل اسلامى و تربیت شاگرد همت گماشت .

شاگردان وى نه تنها از دانش او بهره مى بردند بلكه از كرامتهاى اخلاقى و از روش زندگى بسیار ساده و سرشار از ایمان آن استاد نیز سودمند مى شدند. به حقیقت كه در سایه تلاشهاى او استعدادهاى فراوانى به كمال نایل آمدند.

رفتار خوب محقق با شاگردان و نحوه تدریس و تربیت او باعث شد كه شاگردان وى همانند ستارگان فروزان در آسمان عالم اسلام بدرخشند. او هر كس را به اندازه استعدادش به تمرین وا مى داشت و هنگامى كه از شاگردش گرایش معنوى مى دید، بى نهایت به او توجه مى كرد و بزرگش ‍ مى داشت .

شخصیت شناسان شیعه ، نام گروهى از دست پروردگان ((محقق حلى )) را چنین بر مى شمرده اند:

1 - علامه حلى : (648 - 726 ق .).

2 - ابن داوود حلى (647 - 715 ق .) (394)

3 - عبدالعزیز السرایا صفى الدین حلى (395)

4 - سید غیاث الدین عبدالكریم ، معروف به ((ابن طاووس )) (648 - 693 ق .)(396)

5 - سید جلال الدین محمد بن على بن طاووس (397)

6 - ابو زكریا نجیب الدین ، معروف به ((ابن سعید هذلى حلى ))(398) (601 - 689 ق .) (399)

در میان شاگردان محقق ، علامه حلى از برجستگى خاصى برخوردار است . وى كه خواهرزاده محقق است از دوران كودكى به تحصیل علوم اسلامى و كسب كمالات معنوى پرداخت و هنوز به سن تكلیف پا ننهاده بود كه به درجه اجتهاد نائل گشت .(400) او علاوه بر شاگردى محقق (401) مدتها از پدر بزرگوارش سدیدالدین یوسف و خواجه نصیرالدین طوسى كسب فیض ‍ كرده است .

حوادث 

در سال 656 ق . هلاكوخان مغول از خراسان براى فتح بغداد حركت كرد. در این زمان بغداد و شرهاى دیگر عراق از مراكز مهم نشر علوم اسلامى بود. اكثر اهل حله قبل از فتح بغداد به دست لشكر مغول ، به بیرون شهر فرار كردند، جز عده كمى از جمله علامه حلى و پدرش . این چند نفر نامه اى به هلاكو نوشتند و درباره حله ، كوفه ، نجف و كربلا امان خواستند. كه مردم و حوزه هاى علمیه از بین نروند. هلاكو از حمله به این شهرها خوددارى كرد. هلاكو علامه و پدرش و... را طلبید و از آنان پرسید: چگونه پیش از فتح ، به من نامه نوشتید و امان خواستید؟ از كجا فهمیدید كه من شهرهاى شما را نیز فتح خواهم كرد؟

پدر علامه حلى در جواب گفت : در حدیثى كه از پیشواى ما على علیه السلام درباره حوادث آینده به ما رسیده است ، اوصاف سردارى كه بر آخرین خلیفه عباسى پیروز مى شود، ذكر شده كه آن اوصاف با شما مطابقت دارد. بنابراین خواستیم قبل از فتح و خونریزى از شما امان بگیریم !(402)

پس از فتح بغداد، حوزه هاى علمیه آن شهر بكلى ویران شد و حوزه علمیه عظیم بغداد به شهر حله انتقال یافت .

عالمان حله تصمیم گرفتند كه مدارس حله را افزایش دهند و اندیشمندان را به این شهر جذب كنند و در واقع حوزه پر عظمت بغداد را در حله احیا نمایند. بعد از این ، شهر حله مركز علوم دینى تشیع گردید و محقق حلى در این اقدامات احیاگرانه نقش مهمى را ایفا مى كرد.

استقبال از خواجه نصیر

در سال 662 ق . خواجه نصیرالدین طوسى آن دانشمند بلند آوازه و كم نظیر شیعه به همراه هلاكوخان مغلول به بغداد آمد. وى مى خواست از علماى حله و حوزه هاى علمیه آن دیار دیدار كند. محقق از آمدن خواجه به حله مطلع شد و اعلام استقبال كرد. چون خواجه از اعلام استقبال محقق و علماى حله آگاه شد فروتنى و تواضع به او اجازه نداد كه به زحمت ایشان در استقبال از او راضى شود.

بنابراین بدون الاع قبلى وارد شهر حله شد و قبل از هر چیز به قصد دیدن محقق به حوزه مركزى شهر در آمد. محقق بر فراز منبر مشغول تدریس بود كه ناگاه خواجه وارد جلسه شد. چون چشم محقق به خواجه افتاد در بلاى منبر بپاخاست و پایین آمد و به پیشواز خواجه شتافت و او را در آغوش ‍ گرفت و خوش آمد گفت . محقق خواست درس را تعطیل نماید ولى خواجه راضى نشد، بلكه بر ادامه تدریس اصرار ورزید.(403)

باغ بى خزان

آثار ((محقق حلى )) هر یك ستاره اى تابناك در آسمان علم معرفت است كه تا ابد خواهد درخشید و كتابهایش گلهاى باغ بى خزان جاودانى است كه غبار كهنگى و افسردگى بر آنها ننشسته است . خداوند متعال به او ذوق و استعداد سرشارى داده بود و او نیز از این نعمت بزرگ الهى توانست بخوبى بهره مند شود. او علاوه بر تربیت شاگردان ممتاز، آثار مهمى در زمینه فقه ، اصول ، كلام ، منطق ، ادبیات به جامعه اسلامى عرضه كرد. براى پرهیز از طول كلام ، به مهمترین آنها به ترتیب اشاره مى كنیم :

1 - شرائع الاسلام : این كتاب یكى از كتب مهم فقه استدلالى است و قرن هاست كه در حوزه هاى علمیه شیعه و چندى است در دانشگاههاى كشورهاى مختلف تدریس مى شود. در طى قرون متمادى حدود یكصد، بلكه بیشتر، بر این اثر نفیس شرح نوشته شده است ، از جمله : جوهر الكلام ، مسالك الافهام و مدارك الاحكام .

همچنین دهها حاشیه (404) از بزرگان شیعه بر این كتاب نوشته شده است ، از جمله : حاشیه محقق كركى حاشیه آقا جمال الدین محمد خوانسارى و دیگران .

كتاب ((شرائع الاسلام )) یكى از شاهكارهاى جهان دانش است كه سزا نبود در قالب زبان عرب محضور و محبوس باشد و غیر عرب زبانان از محتواى حیاتبخش آن محروم گردند. به همین سبب این كتاب به زبانهاى مختلف از سوى اهل فن و دانش ترجمه شده است . از جمله : ترجمه به زبان روسى ، فرانسه ، انگلیسى ، استانبولى و فارسى .(405)

2 - المختصر النافع فى فقه الامامیه : بر این كتاب نیز دهها شرح نوشته شده است .

3 - المعتبر فى شرح مختصر النافع .

4 - المعارج فى اصول الفقه .

5 - نهج الوصول الى معرفه علم الاصول .

6 - تلخیص الفهرست .

در عرصه شعر و ادب 

در میان عالمان دین جمع زیادى از نعمت ذوق شاعرانه نصیب داشته اند. ((محقق حلى )) از گروه فقیهان شاعر است . اشعار او حاوى نكات اخلاقى و عرفانى و حكمت آمیز و به صورت مشاعره و مكاتبه و خطاب به پدر و دوستانش سروده است .

شعر شیخ شمس الدین محفوظ بن وشاح خطاب به محقق حلى :

اغیب عنك و اشواقى تجاذبنى

الى لقائك ، جذب المغرم العانى

یا جعفر بن سعید یا امام هدى

یا واحد الدهر یا من ماله ثان

انى بحبك مغرى غیر مكترث

بمن یلوم و فى جنبیك یلحانى

و...(406)

- از تو دورم در حالى كه اشتیاق فراوانى به دیدار تو دارم . اشتیاقى كه مرا به سوى تو هدایت مى كند.

- اى ابا جعفر (محقق حلى ) فرزند سعید، اى پیشواى راهبر، اى یگانه روزگار، اى كسى كه در روزگار همتا ندارى .

- من فریفته تو هستم . نه از كسى كه مرا سرزنش كند باكى دارم و نه از آنهایى كه در جوار تو هستند هراسى !

وقتى محقق شعر دوست خود ((ابن وشاح )) را خواند، به وى این چنین جواب داد:

لقد وافت قصائدك العوالى

تهز معاطف اللفظ الرشیق

ففضت ختامهن فخلت انى

ففضت بهم عن مسك فتیق

و جال الطراف منها فى ریاض

كسین بناظر الزهر الانیق

و...(407)

- بدیهى است كه قصاید و شعرهاى عالى و لطیف تو با الفاظ آراسته توجهات همگان را به جانب خود جلب نموده است .

- من مهر از گلابدان حقایق آنها برداشتم و چنان بر من اثر كرد كه گویا كه مشكش همه جا را فرا گرفته .

- آرى دیدگانم در باغهایى به جولان در آمد كه از شكوفه هاى زیباى خود همه جا را به طرز شكوهمندى آراسته بودند.

از دیدگاه دیگران

آثار علمى و فقهى محقق ، بیش از هر عامل دیگر روشن كننده ترین آیینه شخصیت علمى و اعتقادى اوست و در وهله دوم اظهار نظرها و گفته هاى دیگر دانشمندان اسلامى معیار درستى براى معرفى شخصیت ، شان و عظمت روحانى و ارزش معنوى او خواهد بود.

محقق حلى را باید علاوه بر آثارش ، در گفته ها و نظریه هاى دیگران جستجو كرد تا به فضل و نقش درخشان او در تاریخ شیعه پى برد. شرح حال نگاران و عالمان پس از محقق ، گستره دانش و عظمت وى را ستوده اند.

علامه حلى خواهرزاده محقق و شاگرد نامى اش مى گوید:

((محقق حلى بزرگترین فقیه زمانش بود.))(408)

شیخ حسن فرزند شهید ثانى مشهور به ((صاحب معالم )) او را بدین گونه یاد مى كند:

((اگر علامه حلى ، ((محقق )) را فقیه و بزرگ همه زمانها مى شمرد، بهتر بود. چرا كه محقق ، سر آمد فقیهان شیعه است و در میان آنان نظیرى ندارد))(409)

غروب خورشید فقاهت 

محقق حلى این دانشمند بزرگ و نام ، مرجع عالم تشیع ، عارف وارسته ، شارع متعهد، نویسنده نوآور و خدمتگذار صادق اسلام و مسلمانان ، چراغ دیده داشن پزوهان مرزبان فقاهت ، سرانجام پس از عمرى پر بار در 13 جمادى الاخر روز پنجشنبه سال 676 ق . در شهر حله دار فانى را وداع گفت و به جوار حق شتافت و سبب مرگ این فقیه را سقوط از پشت بام خانه اش نوشته اند.

پس از رحلت جانگداز محقق ، مردم شهر همه با شنیدن این خبر ناگوار غمزده به طرف خانه این بزرگوار سرازیر شده ، در آنجا اجتماع كردند به شیون و عزادارى پرداختند.(410)

نهان شد گوهرى از گنج دانش

زباغ دین گرامى باغبان رفت

نداى ارجعى بشنید از غیب

شتابان روح او سوى جنان رفت

خبر دادند چون از رحلت او

سرشك از دیده پیر و جوان رفت

((شیخ عباس رسولى تبریزى ، شاعر معاصر))

مردم حله پس از برگزارى مراسم تشییع ، پیكر شریف محقق را در آرامگاهى كه از پیش در آن شهر آماده كرده بودند به خاك سپردند. مقبره شكوهمند این نام آور شیعه در حله است و قبه بلندى بر آن مزار ساخته اند. سالها در جوار آن ساخته اند.

سالها در جوار آن مزار نورانى خادمانى بودند كه نسل اندر نسل در آن خدمت مى كردند و این خدمت را از یكدیگر به ارث مى بردند.(411)

در رثاى یار

شیخ شمس الدین محفوظ بن وشاح ، در رثاى دوست و استادش محقق چنین سروده است :

اقلفنى الدهر و فرط الاسى

و زاد فى قلبى لهب الضرا

لفقد بحر العلم و المرتضى فى

القول و الفعل و فصل الخصام

اعنى اباالقاسم شمس العلى

الماجد المقدام لیث الزحام

قد قلت للقبر الذى ضمه

كیف جویت البحر و البحر طام (412)

- روزگار با اندوهناكى بسیار، مرا بیچاره ساخت و دلم را به كام لهیب غم انداخت .

- آرى این بیچارگى در دورى دریاى علم بود. یعنى همان كسى كه كردار و گفتارش مورد پسند بود و بین دشمنیها فاصله مى انداخت .

- این بزرگمرد، ابوالقاسم (محقق حلى ) خورشید آسمان سر بلندى و سرآمد بزرگان بود و در بزرگوارى شیر بیشه مردان .

- من آن هنگامى كه كنار قبر او رفتم با حیرت خطاب به قبرش گفتم :

چگونه دریاى پر از آب معرفت را در خود فرو گرفته اى !

منبع : گلشن ابرار ج 1

پی نوشت

391-آشنایى با علوم اسلامى ، شهید مطهرى ، ج 3، چاپ صدرا، سال 71.

392-روضات الجناب ، سید محمد باقر خوانسارى ، ج 2، ص 447، چاپ اسماعیلیان .

393-اعیان الشیعه ، سید محسن امین عاملى ، ج 4، ص 91، قصص العلماء، میرزا محمد تنكابنى ، ص ‍ 366، فوائد الرضویه ، شیخ عباس قمى ، ص 45، روضات الجنات ، ج 2، ص 432، مقدمه كتاب ((المعتبره ))، ص 1.

394-فوائد الرضویه ، ص 104.

395-همان ، ص 234.

396-روضات الجنات ، ج 5، ص 33.

397-همان ، ج 2، ص 434.

398-این عالم بزرگ عموزاده محقق حلى است .

399-هدیه الاحباب ، شیخ عباس قمى ، ص 71.

400-فوائد الرضویه ، ص 126.

401-مختلف الشیعه ، علامه حلى ، ج 1، ص 21 - 25.

402-حكومت عباسیان در پیشگاه تاریخ ، معتمد خراسانى ، ص 10.

403-اعیان الشیعه ، ج 4، ص 90.

404-حاشیه و تحشیه عبارت است از شرح و توضیح و رفع ابهام از برخى كلمات ، بخشها و عبارتهاى یك كتاب .

405-مقدمه شرائع الاسلام ، ج 1، موسسه اسماعیلیان قم ، 1409.

406-اعیان الشیعه ، ج 4، ص 93.

407-همان .

408-اعیان الشیعه ، ج 4، ص 89.

409-همان .

410-قصص العلماء، ص 260.

411-اعیان الشیعه ، ج 4، ص 89.

412-همان ، ص 93.

و الحمد لله رب العالمین