در تفكر اسلامی هر كسی حق حاكمیت بر مردم را ندارد و پرسش از اینكه چه كسی حق حاكمیت دارد، پرسش بسیار مهمّی است اگر در ادلّه نقلی كه برای اثبات ولایت فقیه ذكر شده است، تأمّل گردد، پاسخ این سؤال روشن خواهد شد:

1توقیع اسحاق بن یعقوب:

« و اَمّا الحوادث الواقعة فارجعوا فیها الی رواة احادیثنا»[1] «در اتفاقات جدیدی كه در طول زمان پیش می آید به راویان دیدگاه ما رجوع كنید»

2 حدیث امام رضا ـ علیه السّلام ـ :

« نامی العلم، كامل الحلم، مضطلع بالامامة، عالم بالسیاسة» (باید علم او همواره در حال رشد و ترقی و حلمش كامل، در امامت قوی و آگاه به امور سیاست باشد)[2[

3 فامّا من كان من الفقهاء صائناً لنفسه، حافظاً لدینه، مخالفاً لهواه مطیعاً‌ لامر مولاه فللعوام ان یقلدوه (از میان فقها كسی كه دارای صیانت نفس، حافظ دین، مخالف هوای نفس و مطیع اوامر شرع باشد، اطاعت و تقلید كنید)[3[

4 ینظر الی من كان منكم قد روی حدیثنا و نظر فی حلالنا و حرامنا و عرف احكامنا فلیرضوا به حكماً فانی قد جعلته علیكم حاكماً (به كسی رجوع كند كه احادیث ما را نقل می كند، نظر به حلال و حرام دارد (می شناسد حلال و حرام ما را) و از احكام شرع آگاه است پس او حاكم شماست و من او را حاكم شما قرار دادم[4[

از مجموعة چهار حدیث فوق، می توان چهار شرط اساسی برای حاكم اسلامی در زمان غیبت، استخراج نمود كه اینك به شرح آن می پردازیم:

1 فقاهت

اولین شرط ولایت، فقاهت می باشد، زیرا اگر دلیل اول را در نظر بگیریم، فهم عرف از عبارت «رُواة حدیث» به مقام فقاهت متوجّه می شود اصولاً وقتی امام به «مراجعة به راویان حدیث» امر می كند، جنبة فهم روایت و استنباط احكام را در نظر دارد، نه آنكه فقط روایاتی حفظ شده و الفاظش نقل گردد

2عدالت

فقیه جامع الشرایط، كسی است كه علاوه بر اینكه لازم است علم دین را درست بفهمد باید آن علم را در خودش و محدودة حیاتش و در جامعة اسلامی به درستی اجرا نماید، لازم است همه وظایف دینی خود را انجام دهد و آنچه از دین باید به مردم ابلاغ كند، ابلاغ نماید و چیزی را كتمان نكند فقیه عادل، باید به میل و هوس كاری نكند، مطیع هواهای نفسانی نگردد و گناهی از او سر نزند، نه واجبی را ترك كند و نه حرامی را مرتكب شود[5] حدیث سوم به روشنی شرط عدالت را بیان می دارد

3 كفايت و كاردانى

گرچه روایت مذكور از امام رضا ـ علیه‎ السلام ـ به ویژگی كفایت، كاردانى، مديريت و تدبير اشاره دارد ولي در عين حال هر انسانى، با ذهن عرفی خود از اطلاقات ادلّة ولایت در می یابد كه هدف از ولایت، آن است كه شخص «ولي» كمبودها و نيازهاي حوزة تحت ولايت خود را در چهارچوب حفظ مصالح آنها برطرف كند اين وظيفه تنها در صورتي انجام مي پذيرد كه «ولي» در دايرة فعاليّت ولايت خود از كاردانى و شايستگي برخوردار باشد

اگر فقيهي از كاردانى لازم براي اجراي اين رسالت سنگين و گسترده بي بهره است، عقلاً و شرعاً نمي تواند عهده دار چنين مسئوليتي شود بنابراين ضرورت دارد كه در ثبوت ولايت براي فقيه به كاردانى او توجه كنيم و عناصر مؤثر در اين زمينه از قبيل آگاهي، نكته سنجى، تيزهوشى، زيركى، قاطعیّت در تصمیم گیری و امثال آن را در وی باز شناسیم[6[

4 شجاعت و مدیریت

بدون شك ولي فقيه و حاكم جامعة اسلامي بايد داراي شجاعت و مديريت باشد تا بتواند در موقعيت مناسب با قاطعيت تصميم گيري كند مديريت و مدبّريت او به معني درك و تحليل پيگير مسايل سياسي است حاكم اسلامي بايد به كيفيت و فنون رهبري جامعه اسلامي و نيازهاي ملت آگاه باشد آگاهي و درك مسايل سياسي و شرايط زمانه نيز از ديگر مواردي است كه ولي فقيه بايد از آن مطلع باشد فقيهي كه از قوانين رفتاري بين المللى، جريانهاي سياسي داخلى، روابط خارجى، مدیریت بحرانها و بسیاری از مسایل پیچیدة سیاسی مطلع نباشد، چگونه می تواند جامعة اسلامی را رهبری كرده و آن را از هجمه های سیاسی و فرهنگی بیگانگان مصون دارد

بنابر این حاكم اسلامی باید واجد ویژگیهایی باشد كه از طرف امامان معصوم ـ علیهم السلام ـ بیان شده است در واقع از اعلام این ویژگیها از طرف امام معصوم برای ولی فقیه به نصب عام تعبیر می شود یعنی امام معصوم بصورت عام، فقهای واجد شرایط عصر غیبت را برای رهبری و هدایت جامعة اسلامی برگزیده است[7] ولی از آنجا كه واجدین شرایط رهبری متعدد بوده و اقدام همة آنها یا بعضی از آنان برای اعمال امر ولایت عملاً‌ ناممكن است، لذا راهكارهای اساسی برای تعیین یا كشف یكی از آنان لازم است

طبعاً در چنین مواردی نظر به ویژگی های برجسته و منحصر به فرد افراد شرط ضروری تعیین فرد اصلح است

در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، یك راهكار عقلایی برای تشخیص رهبری و كسی كه واجد شرایط رهبری است، پیش بینی شده است بر اساس این مكانیزم، نمایندگانی با رأی مستقیم مردم انتخاب می شوند این نمایندگان كه از اقصی نقاط كشور در مجلس خبرگان حضور دارند، با تحقیق و بررسی و مشاهدة شرایط و ویژگیهای لازم در یكی از فقها، آن شخص را شناسایی یا كشف كرده و به مردم معرفی می نمایند این راهكار در شرایط موجود بهترین مكانیزم برای كشف و شناسایی فقیه جامع شرایط و نائب امام زمان (عج) است

در انتخاب حضرت آیت الله خامنه ای به مقام ولایت، فرایند قانونی فوق، به نحو كامل صورت گرفته و ایشان به این مقام نائل شدند طبیعی است كه تشخیص هرگونه فقد شرایط یا عدم صلاحیت به عهدة خود مجلس خبرگان خواهد بود و جز این مجلس، شخص یا نهاد دیگری چنین صلاحیتی نخواهد داشت بنابراین ایشان از نظر خبرگان كسی است كه واجد تمام ویژگیهای رهبری و زعامت امت اسلامی بوده و در این ویژگیها در شرایط موجود از دیگر فقها دارای برتری و برجستگی است لذا ایشان قطعاً نائب بر حق امام زمان و منصوب عام از طرف آن حضرت(عج) هستند

البته خود مقام معظم رهبری هرگز تمایل به پذیرش چنین مقامی را نداشتند و مجتهدین و خبرگان و شخصیت های دیگر چنین مقامی را به عنوان احساس وظیفه به ایشان سپردند و ایشان در یكی از گفتارهای خود می فرماید:

«اگر به خامنه ای بگویند كه امروز وجود تو برای كفش جفت كردن توی فلان حسینیه مفیدتر است بنده خواهم رفت آنجا و كفش جفت خواهم كرد این را قطعاً بدانید اگر یك كاری باشد كه من در آن كار در گمنامی زندگی كنم و وجودم برای اسلام مفیدتر از مسئولیتی باشد كه الان دارم، و الله یك لحظه درنگ نمی كنم»[8[

حضرت امام خمینی(ره) نیز در خصوص تقیّد آیت الله خامنه ای به خدمتگزاری برای اسلام و مردم جملة زیبایی دارند كه فرمودند: «به شما عرض می كنم اگر گمان می كنید كه در تمام دنیا، رئیس جمهورها و سلاطین و امثال اینها، یك نفر را مثل آقای خامنه ای پیدا كنید كه متعهد به اسلام باشد و خدمتگزار پیدا نمی كنید»[9[

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:

·         مرجعیت از دیدگاه فقها و بزرگان، انتشارات دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم، 1373

----------------------------------------

·         [1]  بحارالانوار، ج 53، ص 181، حدیث 10

·         [2]  اصول كافى، ج 1، ص 202

·         [3]  صحاح طبرسى، ج 2، ص 262، حدیث از امام حسن عسگری(ع)

·         [4]  سنن ابوماجه، ج 1، ص 605، مورد 1879 این حدیث به مقبولة عمر بن حنظلة معروف ‌است و اكثر علما از این حدیث برای اثبات ولایت فقیه بهره گرفته اند

·         [5]  جوادي آملى، عبدالله، ولایت فقیه ولایت فقاهت و عدالت، ص 138

·         [6]  كتاب نقد، شماره (8)، 115

·         [7]  جوادي آملى، عبدالله، همان، ص390

·         [8]  روزنامة جمهوري اسلامى، 3/3/62، و نیز خاطرات و حكایت‌ها، ج 1، ص 37

·         [9]  صحیفه نور، ج 17، ص 170

    منبع :سایت اندیشه قم