پیشگفتار

سید صدرالدین صدر( 1373 - 1299ه. ق) از عالمان برجسته و مراجع بزرگ بود و در فقه، اصول، رجال، شعر و تفسیر دستی توانا داشت. او برای انجام دادن رسالت الهی اش رنج فراوان كشید. زمانی كه رضاخان در پی متلاشی كردن حوزه علمیه بود، آیة الله صدر همراه یارانش، آیة الله سید محمد تقی خوانساری و آیة الله سید محمد حجّت، سرپرستی و تدریس در حوزه علمیه را بر عهده داشت و در حفظ و توسعه آن می كوشید.

با توجه به ناشناخته بودن مقام علمی و معنوی آیة الله سید صدرالدین صدر، حتی برای بعضی از خواص، به مناسبت چهل و ششمین سالگرد رحلتش پرداختن به گوشه هایی از زندگی پربارش بایسته می نماید.

پدر

پدر گرانقدرش، آیة الله سید اسماعیل صدر در سال 1257ه. ق در اصفهان چشم به جهان گشود. علوم مقدماتی و بخشی از فقه را در اصفهان فرا گرفت. در سال 1271ه. ق عازم نجف اشرف شد و از فقیهان بزرگی

صفحه 206

چون شیخ راضی بن محمد آل خضر و شیخ مهدی بن علی بن كاشف الغطا بهره برد.

پس از هجرت میرزای شیرازی به سامراء، سید اسماعیل نیز راه سامرا پیش گرفت و تا سال 1314ه. ق در آنجا اقامت داشت. سپس به كربلا عزیمت كرد و تا پایان عمر در آن شهر به تدریس و تربیت طلاب علوم دینی همت گماشت.

او از مراجع تقلید و زاهدان كم نظیر عصر خود بود و همین امر سبب ناشناخته ماندن كمالات فراوانش، حتی برای خواص و نزدیكان، شد. آن بزرگوار چهار فرزند به نامهای سید محمد مهدی، سید جواد، سید رضی الدین و سید حیدر داشت كه همگی در شمار دانشمندان جای داشتند. سرانجام آن فقیه بزرگ در دوازدهم جمادی الاولی سال 1338 چشم از جهان فرو بست و در كاظمین به خاك سپرده شد.

ولادت و دوران تحصیل

سید صدر الدین صدر در سال 1299ه. ق در كاظمین دیده به جهان گشود. دوران كودكی را در سامرّا گذراند و ادبیات و ریاضیات را از استادان آن دیار فرا گرفت.

هنگامی كه پدر بزرگوارش در سال 1314ه. ق به كربلا هجرت كرد، او نیز به حریم امام حسین (ع) منتقل شد و به بهره گیری از پدر و دیگر

صفحه 207

استادان كربلا پرداخت. سپس به سفارش پدر ارجمندش، برای تكمیل تحصیلات، رهسپار نجف شد و از بزرگانی چون آیة الله ملا محمد كاظم خراسانی دانش آموخت.

بهره مندی از استادان بزرگ عصر از توفیقات اوست. نامهای برخی از استادانش چنین است:

دروس سطح: علامه شیخ محمد حسین نائینی، شیخ حسن كربلایی و آقا ضیاء الدین عراقی.

دروس خارج: سید اسماعیل صدر، ملامحمد كاظم خراسانی، سید محمد كاظم طباطبایی یزدی و میرزا فتح الله شریعت اصفهانی.

عزیمت به مشهد

سید در سال 1339ه. ق رهسپار ایران شد و حدود شش سال در جوار بارگاه ملكوتی حضرت علی بن موسی الرضا به تدریس پرداخت. در این مدت، علاوه بر تدریس، به موعظه و ارشاد مردم نیز همت می گماشت. آن ایّام با خشكسالی مصادف بود و او توانست، با اقدامات پیگیر و گردآوری اعانه از علما و مردم نیكوكار، بسیاری از مستمندان را از خطر مرگ نجات بخشد. این فقیه پارسا، پس از مدتی، به نجف رفت و در درس میرزا محمد حسین نایینی شركت كرد. سپس به ایران آمد و در قم به تدریس و وعظ پرداخت. در یكی از سالها، برای زیارت به مشهد مشرّف شده بود، به خواهش مؤمنان آن دیار پاسخ مثبت داد، در آن شهر اقامت گزید و به تدریس و اقامه جماعت در مسجد جامع گوهر شاد پرداخت.

صفحه 208

عزیمت به قم

در آن زمان، مؤسس حوزه علمیه قم آیة الله حاج شیخ عبدالكریم حائری دوران كهنسالی را می گذراند و نگران آینده حوزه تازه تأسیس بود. او به منظور تقویت حوزه علمیه قم و تامین آینده آن، گروهی را به مشهد مفدّس فرستاد تا از مرحوم صدر برای اقامت در قم دعوت كنند. آن بزرگوار دعوت مؤسس حوزه علمیه قم را اجابت كرد و رهسپار قم شد.

فقیه بزرگ حریم رضوی، مورد عنایت خاص حضرت آیة الله حائری بود، علاوه بر تدریس سطوح عالی، از مشاورین وی شمرده می شد و در امور حوزه نیز به یاری اش می شتافت.

آیة الله حائری حضرت صدر را وصی خود قرار داد و به پیشنهاد او، آیة الله سید محمد حجت نیز به وصایت وی برگزیده شد.

تدریس

آیة الله صدر یكی از مدرّسان برجسته حوزه بود و شاگردان بسیار تربیت كرد. او روزانه دو درس فقه و اصول می گفت و حدود 400 تن آیات عظام از طلاب حوزه كوچك آن روز در درسش شركت می كردند. نام برخی از شاگردان آن فقیه بزرگوار چنین است.

سید محمد باقر سلطانی، سید موسی شبیری زنجانی، علی مشكینی، محمد صدوقی، امام موسی صدر، سید رضا صدر، مرتضی فقیهی، سید حسن مدرسی یزدی، سید حسین موسوی كرمانی، رمضانی فردویی و...

صفحه 209

مرجعیّت

پس از وفات مؤسس حوزه علمیه، مرجعیت و زعامت حوزه به آیات عظام حجت، خوانساری و صدر رسید.

آن بزرگوار هرگز به مرجعیت و زعامت حوزه گرایش نداشت. هنگامی كه آیة الله حاج آقا حسین بروجردی برای معالجه به تهران آمد، صدر نشین قله فقاهت كه در آن زمان رهبر حوزه علمیه قم به شمار می آمد، از وی خواست به قم بیاید. پس از ورود ایشان، جایگاه نماز جماعت خود در حرم مطهّر حضرت معصومه را به آیة الله بروجردی واگذار كرد 4از ریاست حوزه فاصله گرفت و به پشتیبانی گسترده از فقیه بروجردی بسنده كرد. او در تبیین فلسفه این كار، آیة شریفه زیر را تلاوت می فرمود:

« تلك الّدار الاخرة نجعلها للّذین لا یریدون علوا فی الارض و لا فسادا و العاقبة للمتقین.» ( قصصص، آیه 83) ما این دار (بهشت ابدى) آخرت را براى آنان كه در زمین اراده علوّ و فساد و سركشى ندارند مخصوص مى‏گردانیم و حسن عاقبت خاص پرهیزكاران است.

كرامتی از كریمه اهل بیت در زمان مرجعیت

آیة الله شیخ ابراهیم رمضانی - از شاگردان مرحوم صدر - خاطره زیر را از زبان آن مرجع وارسته نقل می كند:

پس از مرحوم آیة الله حائری قدس سره، مدتی زمام حوزه به دست من بود و عهده دار پراخت شهریه طلاب بودم. یك ماه وجهی نرسید؛ قرض كردیم و شهریه را دادیم. ماه دوم هم نرسید؛ باز هم قرض كردیم و شهریه را پرداخت كردیم. ماه سوم هم نرسید. دیگر جرأت نكردیم قرض كنیم. طلبه ها برای شهریه در خانه ما گرد آمدند، من گفتم كه ندارم و بسیار

صفحه 210

بدهكار شده ام. طلاب نگران و ناراحت شدند. آنها زیر لب می گفتند: نه در مدرسه امنیت داریم ؛ نه راهی به وطنهایمان داریم؛ اینجا هم خرجی نداشته باشیم و...

چنان سخن می گفتند كه من تحت تاثیر قرار گرفتم. پس گفتم: آقایان، تشریف ببرید. ان شاء الله تا فردا برای شهریه كاری خواهم كرد.

آنان رفتند؛ ولی تا شب هر چه فكر كردم، راهی به ذهنم نرسید، خوابم نمی برد، سحر برخاستم، تجدید وضو كردم، به حرم مطهر حضرت معصومه مشرّف شدم و نماز خواندم. حرم بسیار خلوت بود. پس از به جای آوردن نماز صبح و تعقیبات، در حالی كه منظره روز گذشته را به خاطر می آوردم، خود را به ضریح مطهر رساندم. با ناراحتی به حضرت گفتم: عمّه جان، رسم نیست كه عده ای از طلاب غریب در همسایگی شما از گرسنگی جان دهند. اگر توان نداری، به برادر بزرگوارت حضرت علی بن موسی الرضا (ع)یا جدّت امیرالمومنین (ع)متوسل شو، خداحافظ.

این را گفتم و با عصبانیت به خانه رفتم. بسیار افسرده خاطر بودم. منظره روز پیش پیوسته در برابرم آشكار بود. برخاستم، قرآن را برداشتم بخوانم تا قدری آرامش یابم.

گویا فرمودند: به قدری ناراحت بودم كه نتوانستم بخوانم.

هوا تاریك و روشن بود كه ناگهان در زدند. گفتم: بفرمایید. در باز شد. كربلایی محمد، خدمتكار كهنسال، وارد شد و گفت: آقا، یك نفر، با كلاه شاپو و چمدان پشت در است و می گوید: همین حالا می خواهم خدمت آقا مشرّف شوم. وقت ندارم زمان دیگر بیایم. ترسیدم و گفتم نمی دانم آقا از حرم آمده یا نه. چه می فرمایید؟

صفحه 211

گفتم: بگو بیاید، اگر چه راحتم كند.

كربلایی محمد برگشت. طولی نكشید كه مردی موقر با كلاه شاپو و چمدان وارد شد. سلام كرد، دستم را بوسید، عذرخواهی كرد و گفت: ببخشید بی موقع شرفیاب شدم. چند لحظه ای پیش، كه ماشین ما بالای گردنه رسید و نگاهم به گنبد حضرت معصومه (س)افتاده، ناگهان به فكرم رسید كه در مسافرت هر لحظه احتمال خطر است. اگر اتفاقی بیفتد و بمیرم؛ مالم تلف شده، دین خدا و امام (ع)بر گردنم بماند، چه خواهم كرد؟

( ظاهرا همان زمانی كه آیة الله صدر در حرم دعا می كرد) این فكر به خاطر مرد خطور كرده بود. وقتی به قم رسیدیم، از راننده خواستم اندكی توقف كند تا مسافران به زیارت بروند و من خدمت شما برسم.

سپس اموالش را حساب كرد و مقدار قابل توجهی بدهكار شد. در چمدان را باز كرد و به اندازه ای سهم امام داد كه توانستم، علاوه بر قرضها و شهریه آن ماه، ( ظاهرا فرمود:) تا یك سال از همان وجوه شهریه دهم.

بعد از این جریان، به زیارت حضرت معصومه (س)رفتم سپاسگزاری كردم و گفتم: عمه جان! بحمدالله خوب عُرضه داری.

ویژگی های اخلاقی

آن بزرگوار از ویژگی های اخلاقی برجسته ای برخوردار بود كه بخشی از آن چنین است:

تواضع: وی بسیار متواضع بود و به نظر طلاب جوان و نوجوان توجه می كرد. گاه، هنگام بحث با دانشمندان از طلاب معمولی می خواست تا نظرهایشان را بیان كنند و همواره در سلام بر طلاب پیشی می گرفت.

صفحه 212

مرحوم آقا بزرگ تهرانی در شرح حال او می نگارد: « كان كثیر التواضع یجالس سواد الناس» ؛ بسیار متواضع بود و با مردم عادی می نشست.

پناه مستمندان: آیة الله صدر پیوسته به فكر محرومان بود. مؤسسه ها و صندوقهایی سامان داد تا به این گروه كمك شود. با آن موقعیت ممتازی كه داشت، به خانه دیگران می رفت و برای نیازمندان كمكهایی گرد می آورد. حتی وقتی دولت به بهانه های واهی از تأمین برق بعضی از خیابانها سرباز می زد آن استاد بزرگ هزینه برق را می پرداخت و در محله هایی كه نیاز به آب داشتند، در حد توان چاه آب و آب انبار می ساخت.

رفع اختلاف: مرجع قم همواره مراقب بود تا میان صفوف علما اختلاف ایجاد نشود. هنگام اقامت در مشهد و قم، اختلافاتی میان علما پدید آمد. آن بزرگوار با تلاش فراوان، آنها را از میان برد و صفوف اهل علم را متحد ساخت.

شیفته اهل بیت: او عاشق اهل بیت عصمت و طهارت بود. هنگامی كه مرقد منور حضرت رضا (ع)نیاز به تعمیر داشت، همچون كارگری در بنای مرقد، زیر نظر معماران، شركت جست و تلاش كرد.

محبت فوق العاده او به اهل بیت، در سروده هایش نمایان است.

علت بیماریها: آن حضرت پیوسته می فرمود: علت بیماریهای من از زمان رضاخان است. مبارزات آن روزگار بسیار او را آزرد. روزی زنی از صحن مطهر خارج شد. فرماندار دوید و چادر را چنان از سرش كشید كه زن به زمین افتاد. چادر را زیر پا پاره كرد. فقیه بزرگ قم با عصبانیت، فرماندار را نگوهش كرد و از همان زمان قلبش با درد آشنا شد .

صفحه 213

مواظبت از زبان: هرگز سخن ناشایست از ایشان شنیده نشد. همواره دیگران را می ستود و آنان را بر خود مقدم می داشت.

باقیات صالحات: توجه به باقیات صالحات یكی از ویژگی های آن بزرگمرد است. بخشی از یادگارهای او چنین است:

ساختن حجره های فوقانی مدرسه دارالشفاء، مرمت مسجد امام حسن عسكری (ع)ساختن آب انبار و چاه آب برای عموم، تأمین هزینه انتقال برق به مسجد گوهرشاد، مرمت مدارس فیضیه، درالشفاء و مدرسه خان، تأسیس صندوقهایی جهت كمك به محرومان و...

آثار علمی

1 - المهدی

در این كتاب روایات اهل سنت درباره بقیةالله الاعظم ( عج) گردآوری شده است. پیش از آن، كتابی در این موضوع، با این نظم و ترتیب خاص، نگاشته نشده بود. كتاب المهدی

عربی است و ترجمه اش نیز چاپ شده است.

2 - خلاصةالفصول

كتاب فصول تألیف مرحوم آیت الله شیخ محمد حسین اصفهانی از متون درسی حوزه علمیه بود؛ ولی به خاطر طولانی بودن معمولا به خواندن بخشی از آن اكتفا می كردند. مرحوم صدر آن را تلخیص كرد تا به جای كتابهای قوانین و فصول تدریس گردد.

صفحه 214

3 - الحقوق

همان رساله حقوق حضرت سجاد (ع) است كه با مقدمه كوتاه آن مرجع پاكدل مكرر چاپ شده است.

4 - مختصر تاریخ اسلام

5 - حاشیه عروة الوثقی

6 - حاشیه وسیلة النجاة

7 – سفینة النجاة

8 - رساله در امر به معروف و نهی از منكر

9 - رساله در تقیه

10 - رساله در حكم غساله

11 - رساله در حج

12 - رساله ای درباره ازدواج

13 - منظومه در حج

14 - منظومه ای درباره روزه

15 - رساله در حقوق زن

16 - حاشیه كفایة الاصول

17 - رساله ای در اصول دین

18 - رساله ای در اثبات عدم تحریف قرآن

19 - رساله در رد شبهات وهاّبیان

20 - لواء محمد( 12جلد)

صفحه 215

22 - دیوان اشعار

فرزندان

آیة الله صدر سه پسر و پنج دختر داشت. فرزند پسر آن بزرگمرد چنین است:

1 - مرحوم آیة الله حاج سید رضا صدر

او از مدرسان حوزه علمیه بود و تألیفات فراوان از خود به یادگار نهاد. « حسد» ، « دروغ» ، « استقامت» ، « پیشوای شهیدان» و « زیر درختان سدر» بخشی از تألیفات اوست.

2 - آقای حاج سید علی صدر

شهید آیة الله سید محمد باقر صدر و آیة الله سید محمدباقر سلطانی دامادهای مرحوم صدر به شمار می روند.

3 - آیة الله امام موسی صدر

وی، پس از تكمیل تحصیلات در قم و نجف، در آغاز جوانی رهسپار لبنان شد و، به عنوان رهبر شیعیان لبنان، مردم آن دیار را از خدمات ارزنده اش بهره مند ساخت.

امام موسی صدر در 22 ماه مبارك رمضان 1398ه.ق به دعوت رسمی دولت لیبی، همراه شیخ محمد یعقوبی و عباس بدرالدین ( خبرنگار خبرگزاری لبنان) برای شركت در جشن های انقلاب وارد فرودگاه طرابلس شد.

صفحه 216

پس از ورود امام موسی صدر به لیبی، رسانه های گروهی هیچ اشاره ای به ورود و اقامت او نكردند و حتی سفیر لبنان در طرابلس تا پیش از تلفن عباس بدر الدین، در تاریخ 25 رمضان 1398 از ورود او به طرابلس آگاهی نداشت.

چون توقف امام صدر و همراهان از لیبی به درازا كشید، مجلس اعلای شیعه و رئیس جمهور لبنان، از كاردار سفارت لیبی در لبنان توضیح خواستند. حدود یك هفته بعد، كاردار سفارت لیبی این جواب را تسلیم رئیس جمهور لبنان كرد.

« امام صدر و همراهانش عصر روز 28رمضان 1398با هواپیمای خطوط هوایی ایتالیا، پرواز 881لیبی را به سوی ایتالیا ترك كرده اند.»

در تاریخ 16شوال 1398 بیانیه ای نیز از سوی دولت لیبی منتشر شد. در قسمتی از آن آمده است:

« دولت جمهوری لیبی اهمیت بسیار برای قضیه قایل است و با تمام وسایل ممكن با نیروهای مسلمان و ترقی خواه، برای شناسایی مسیر امام موسی صدر و نجات او و همراهانش، همكاری خواهد كرد.»

اطلاعاتی كه پلیس گمرك فرودگاه رم و سرنشینان هواپیمای پرواز 881 در اختیار نمایندگان مجلس اعلای شیعه، و دستگاههای امنیتی و قضایی ایتالیا و هیأت تحقیق دولت لبنان گذاشتند، نشان می دهد كه امام موسی صدر و همراهانش از مسافران هواپیما نبوده اند و وارد فرودگاه نشده اند. دادگاهی كه در ایتالیا مأمور رسیدگی به این قضیه بود،

با صدور بیانیه ای ورود امام موسی صدر و همراهانش را به رم تكذیب كرد.

صفحه 217

وفات

در تاریخ 19 ربیع الاول 1373ه.ق حوزه علمیه قم و جهان تشیع این مجتهد بزرگ و مربی دلسوز را از دست داد. شهر قم یكپارچه عزا شد و گروههای مختلف در تشیع جنازه آن مرجع بزرگ شركت كردند. آیة الله حاج آقا حسین بروجردی بر وی نماز گزارد و پیكر پاكش، كنار قبر حاج شیخ عبدالكریم حائری، در بارگاه منور حضرت معصومه (س)به خك سپرده شد. در قم، نجف، پاكستان، سوریه، لبنان، آفریقا و... مجالس عزا و بزرگ داشت برپا گردید و از مقام مرجعیت و زعامت آن فقید سعید تجلیل به عمل آمد. [1] - [2]