تفرش

تَفرِش یكی از شهرهای استان مركزی ایران است. شهر تفرش در میان حلقه‌ای از كوه‌ها قرار گرفته‌است. این شهر در ۲۲۰ كیلومتری تهران قرار دارد.

روستاهای پیشین فَم و تَرخوران محله‌های اصلی شهر تفرش را تشكیل می‌دهند. دیگر روستاها كه اكنون محله‌های این شهر هستند عبارت‌اند از: دادمرز، كوكان، دینجرد، طاد، آلویجان، قلعه محی الدین، طراران (بالا و پایین)، معین‌آباد، زاغَر و كوهین[1].

میدان‌های اصلی شهر عبارتند از میدان فم (باغ ملی)، میدان آزادی، میدان مطهری و میدان شهرك. آرامگاه پرفسور محمود حسابی، بقعه شاهزاده احمد (روستای كوهین)، و دانشگاه آزاد تفرش (در راه معین‌آباد) از نقاط دیدنی شهر هستند.

تفرش در گذشته شامل سرزمینی وسیعی كه شامل فم و طرخوران، آشتیان و فراهان وحدود 800 روستای كوچك و بزرگ می شد می گفتند كه مركزیت آن فم طرخوران بود كه با افزایش جمعیت و بزرگ شدن شهرها و تقسیمات جدید كشوری این شهرستان تجزیه و شهرهای آشتیان و فراهان از تفرش جدا و مستقل شدند.

نام گذاری:

در خصوص علت نام گذاری تفرش به این نام در منابع مختلف تعاریف متفاوتی درج شده است كه صحت و سقم آنها مشخص نیست. در اینجا تمامی آنها درج شده است:

1- نام تفرش (Tafresh) در اصل به معنی جایگاه فرشتگان و امشاسپندان و از واژه طبرس، تپرش و طفرش گرفته شده است كه سابقه تاریخی آن به قرن سوم هجری می رسد.

2- میر محمد صادق تفرشی (در دیوان سرخوش بر اساس نظرات میرزا زین العابدین شیرازی)، در تاریخ منظومه خود چنین آورده است: " تفرش را آرش كمانگیر، كه در زمان منوچهر یكی از پهلوانان نامی به شمار می آید و قصه تیر افكندن او در مصاف با منوچهر و افراسیاب افسانه معروفی است بنیاد نهاده و به اسم خود (آرش) معروف نموده و به مرور ایام آرش به نام های گبرش، طبرش، طبرس، تپرش و سپس به تفرش تبدیل شده است."

تغییر اولیه نام از آرش به گبرش آنچه در افواه عوام می باشد بدین علت بوده است كه چون در آن منطقه در زمان های سابق زرتشتی ها (گبر ها) در آن زندگی می كرده اند لذا نام شهر از آرش به گبرش تبدیل و بعداً به تدریج تغییر یافته تا به تفرش رسیده است.

3- این شهر را در گذشته‌های دور طبرس و سپس طبرش می‌نامیده اند و از قرن ششم هجری قمری، تاكنون تفرش خوانده می شود.

4- در آثار جغرافیایی اسلامی به نام‌های طبرس، طبرش، تبرس، تبرش، تپرش آمده است.

5- «س» و «شین»‌ آخر این واژه برای نسبت است، چنانكه در تاریخ بیهقی، آمده است: «طبس و این تبش است به حكم چشمه آب گرم كه آن جا باشد آن را این نام نهاده‌اند و طبش می‌نوشته‌اند...»

6- بعضی تاریخ‌نگاران و همچنین مردم عامی بر این باورند كه چون پیش از اسلام و در دوران نخستین اسلامی، گبرها یا زرتشتیان در این ناحیه و نواحی پیرامون آن از جمله فراهان و آشتیان، سكونت داشته‌اند، این شهر را «گبرش» نامیده‌اند.

7- از مقطعه بن مقفع روایت شده كه اراضی تفرش را طبرش بن همدان بنا كرده و به آبادسازی آن فرمان داده است.

8- ابراهیم دهگان از تفرش به نام‌های تبرس، تپرس، تپرش یاد كرده و بر این باور بوده است كه ریشه اصلی این واژگان «تپور» یا «تاپور» یعنی ساكنان پیشین نواحی شمالی ایران است كه با علامت «ستان» ‌به معنای جایگاه تركیب شده و سرزمین تپورهاست.

9- واژه تفرش از دو پاره «تف» به معنی ، گرمی و گرما و «رش» یعنی چكیدن آب چشمه، باران اندك، ریختن آب چشمه و رودخانه تشكیل شده است.

10- واژگان طبرس، طبرش، تبرس و تفرش به معنای چشمه یا آب گرم است و و از آنجا كه در پاره‌ای نقاط تفرش كه دارای رگه‌های آهكی است، آب معدنی آمیخته با گاز، با فشار از آن خارج می‌شود، دلیل نام‌گذاری این شهر به «تفرش» می تواند وجود چشمه‌های آب گرم پیرامون آن باشد.

بزرگان

به نقل از اسناد و مدارك موجود و دست‌نوشته‌ها و میراث به‌جامانده، تفرش خاستگاه اندیشمندان، كاتبان و بزرگان زیادی بوده‌است و هنر خوش‌نویسی و منشی‌گری در آن رواج زیادی داشته‌است به طوری كه در دوره قاجار خط و سیاق‌نویسی را منحصر مردم این ولایت دانسته‌اند كه میرزا و منشی به سراسر ایران به‌ویژه تهران و تبریز گسیل می‌داشتند.[2]

در دوران جدید نیز دانشوران گوناگونی از این منطقه برخاسته‌اند كه از جمله می‌توان نام برد:

·         پروفسور محمود حسابی «پدر علم فیزیك نوین ایران»

·         نظامی شاعرنامدار ایرانی

·         شیخ طبرسی از بزرگان علمای امامیه در سده ششم

·         میرزا تقی‌خان فراهانی ملقب به امیر كبیر صدر اعظم ناصرالدین شاه قاجار

·         میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی (۱۱۹۳ - ۱۲۵۱ ه‍.ق) صدراعظم محمدشاه قاجار، نیمه اول قرن سیزدهم هجری

·         میرزا عیسی فراهانی معروف به قائم مقام اول، از منشیان و رجال بزرگ اوایل دوره قاجار

·         حاتم عسكری فراهانی «ردیف دان و خواننده و موسیقیدان برجسته معاصر»

·         میرزا مهدی بدایع‌نگار، دولتمرد و ادیب دوره قاجار[3]

گفته می‌شود نظامی گنجوی شاعر نامدار ایرانی در این شهر و روستای (تا) متولد شده‌است و این امر به بیت شعری در اشعار وی استناد می‌شود

به تفرش دهی هست «تا» نامِ او

نـــظامــی از آنـــجا شــده نامجو

روستای تا در 3 كیلومتری طرخوران مركز تفرش واقع شده است در تفرش پاركی توسط شهرداری به نام نظامی تفرشی نام گذاری شده‌است ولی تاكنون كسی در مورد اثبات این موضوع قدم پیش ننهاده‌است. ولی به استناد بیت شعری از شیخ بهایی و خود نظامی این موضوع نزدیك به اثبات به نظر می‌رشد.

ز اهل تفرش است آن گوهر پاك

ولی در گنجه چون گنج است در خاك

آثار تاریخی

بناها و آثار تاریخی و معماری كه در این منطقه به چشم می‌خورد، بیشتر مربوط به دوران پس از اسلام است.

·         امامزاده ابوالعلی مهدی متعلق به دوران ایلخانی از نظر معماری چشمگیر است و جزو آثار ملی و به ثبت رسیده‌است.

·         مسجد جامع ششناو مربوط به دوران سلجوقیان

·         شاهزاده احمد، امامزاده محمد و امامزاده قاسم مربوط به دوران صفویه

·         بنای بی‌بی ستین كه تاریخچه آن نامعلوم است.

·         تكیه زاغرم مربوط به دوره قاجار، از دیگر آثار ملی به ثبت رسیده این شهر است.

·         آب انبار بلور، آب انباری زیبا كه با هنر معماری بسیار حرفه‌ای ساخته شده‌است و جزو آثار ملی به ثبت رسیده و توسط سازمان میراث فرهنگی بازسازی شده‌است.

از دوران پیش از اسلام نیز یادگارهایی در منطقه به جا مانده‌است كه می‌توان از قلعه‌های گبری، سنگنگاره‌ها كه در مناطق خاصی از بیابانهای تفرش قرار دارند و گورهای نشسته بر فراز روستای كبوران (گبران) نام برد. از دیگر دیدنی‌های ناشناخته تفرش، آتشكده‌است كه بر فراز روستای كبوران جای گرفته و به «چهار طاقی» معروف است.

صنایع دستی

محصولات تزیینی وهنری ساخته شده از مس، مهم‌ترین فعالیتهای صنایع دستی است كه یكی از سوغات اصلی تفرش را تشكیل می‌دهد. فرآورده‌ها و فعالیتهای دیگر مردم، قالی‌بافی، گیوه‌دوزی، صنایع دستی مسی، خشكبار، زنبورداری، دامداری و مرغداری است.

خصوصیات جغرافیایی

پوشش گیاهی

در بیابانهای مستعد و استثنایی این منطقه نیز گیاهان متنوع وحشی و دارویی بسیار رشد می‌كند. همچنین گیاهانی نظیر زیتون و زعفران كه در دوآب وهوای متفاوت رشد می‌كنند، هر دو در تفرش كشت می‌شوند. یكی دیگر از نامهایی كه تفرش به آن معروف است «شهر گردو و بادام» است. علت خوب بودن این دو محصول در این منطقه، وجود درصد كمی آهك در خاك منطقه‌است. بزرگ‌ترین درخت گردو با محیط ۶ متر و قطر ۱٫۹ متر در روستای دلارام (تراران) قرار دارد و سالانه پانزده هزار عدد گردو می‌دهد.

حیات وحش

با توجه به آب و هوا و اقلیمی كه این منطقه دارد، انواع وحوش از قبیل قوچ، بز وحشی، گرگ، روباه، شغال، كبك، تیهو، بلدرچین، غاز، مرغابی وحشی، جوجه تیغی، سگ آبی، انواع موش آبی و موش كور، لاكپشت، خوكچه وحشی، خفاش، جغد، عقاب، قرقی، شاهین، سهره، بلبل، قناری، داركوب، شانه به سر، دم جنبانك، كبوتر چاهی، قمری، انواع مار سمی و مار آبی یافت می‌شود.

آب معدنی

یكی از جاذبه‌های طبیعی تفرش آب معدنی «چشمه گراو» است. این چشمه به فاصله ۵ كیلومتری تفرش میان دو روستای كبوران و طراران واقع گردیده و دسترسی به آن آسان است. آب آن معدنی و دارای خواص درمانی است.

آبیاری

سیستم آبیاری و هدایت آب، از دیرباز در این شهر به صورت قنات و آب انبار بوده و ویرآبهای متعددی با توانایی مهندسی بالا، جهت مصارف شرب یا كشاورزی ساخته شده‌است.

در سال ۱۳۸۵ خورشیدی شهر تفرش ۵۰۵۰ فقره انشعاب آب و ۳۸۰۰ فقره انشعاب فاضلاب، یك باب تصفیه‌خانه فاضلاب با ظرفیت تصفیه ۲۰ لیتر در ثانیه داشت.[4]

منابع

   1. روزنامهٔ ایران

   2. آذرنگ، عبدالحسین و دیگران، كتابفروشی، یادنمای بابك افشار، تهران: انتشارات شهاب ثاقب، ۱۳۸۳، ص۲۳۹.

   3. دانشنامه جهان اسلام، تفرش

   4. سایت خبری شركت مهندسی آب و فاضلاب كشور، بازدید: ژانویه ۲۰۰۹.

به نقل از : fa.wikipedia.org و  tafresh.net