حاج شیخ عباس قمى فرزند شیخ محمد رضا معروف به محدث قمى رحمة الله علیه، یكى از علما و محدثین بزرگ مكتب تشیع در اواسط قرن چهاردهم هجرى است. این مرد خدا و مجسمه تقوى و نام شریفش در همه جا مقابل دیده هاست، و با آنكه تعداد تألیفات او به پایه و اندازه علامه حلى، مرحوم مجلسى و فیض كاشانى نمى رسد، اما آثارش در تمام اماكن متبركه همه مساجد و محافل و منازل وجود دارد، و با سواد و بى سواد (عالى و دانى) نام او را شنیده و با مفاتیح او به سوى مفتاح جنان مى شتابند .

محدث قمى فقیهى محقق و محدثى مدقق، ثقه امین و راستگو بود. محدث نویسنده اى بى تكلف، ساده، متواضع، زاهد و قانع و دین دار واقعى بود. محدثى عاشق خدا و یكى از ارادتمندان واقعى به اهل بیت عصمت و علماى ربانى بود و از آثار او به خوبى این حقیقت مشهود است .

محدث عشقى وافر به تحقیق و تألیف داشت و در سفر و حضر مشغول بود. اكثر تألیفاتش تحقیقى و مستند از رجال و احادیث معتبر و موثق مضبوط گردید، و كتب او بیشتر در اخلاقیات، تاریخ و ادعیه، مخصوصا شرح حال زندگى معصومین و رجال مختلف اسلامى است، كه از آن جمله است : منتهى الآمال، سفینة البحار، سبیل الرشاد، هدایت الانام، فیض علام، صحائف نور، حكمت بالغه، منازل الآخره، ذخیرة الابرار، ذخیرة العقبى، غایة المنى، نزهة النواظر، بیت الاحزان، انوار الالبهیه، تحفه طوسیه، فصول علیه، نفس المهموم، مقالید، لئآلى، هدیه زائرین، وقای الایام، مفاتیح الجنان، فوائد الرجبیه، فوائد الرضویه، طبقات علما، كنى و القاب، تحفة الاحباب (كتب اخیر در شرح حال علما و رجال مختلف است) و چند جلد دیگر ...

 محدث قمى در سال ه.ق ( ه.ش) در شهرستان قم یعنى شهر خون و قیام در منزل پدر و مادرى عاشق پیام به جهان دیده گشود. از دامن مادرى معصوم و عاشق زهرا (علیها السلام) شیر عشق و محبت نوشید. تا سن 22 سالگى در قم مقدمات علوم و سطوح فقهى را به پایان برد و در سال... ه.ق وارد حوزه نجف گردید و از خرمن علوم علما خوشه ها چید. او بیشتر با مرحوم محدث نورى مأنوس بود و از این استاد و سایر مشایخ خویش به بزرگى یاد مى كند. پس از فوت علامه نورى بعد از سال 1320 قریب ده سال در زادگاه خویش مشغول تدریس و تألیف بود. محدث در سال 1329 براى بار دوم عازم زیارت خانه خدا شد و در مراجعت از مكه مدتها ساكن مشهد مقدس بود. كتاب فوائد الرضویه را در مشهد به رشته تحرير برد و بر اثر كثرت مطالعه و تحقيق و تأليف چشم خود را در اواخر عمر تقريبا از دست داد. عشق زیارت عتبات او را به سوى كربلا و نجف و ... كشانید. در اواخر عمر سالها در نجف بود و آنى از تألیف آسوده نبود. این مرد خدا عمر او پر بركت بود (من كان لله كان الله له) و با مرگش دفتر اعمالش مسدود نشد. هر چند جسمش در شب سه شنبه 23 ذیحجه سال 1359 در كنار قبر مولایش در جنب استادش (نجف اشرف ( به خاك رفت ).

 بخش اول از تالیفات مرحوم محدث قمى

مرحوم محدث در زمینه‏هاى مختلف تاریخ، رجال، تراجم، علوم قرآن، اخلاق، عقاید و... به قلمزنى پرداخت ولى پیش از همه در علم حدیث و تاریخ و رجال درخشید، تا آنجا كه عالمان بزرگ از وى به نام «محدث قمى» و «خاتم المحدثین» یاد كرده‏اند .

 در اینجا گذرى بر كتابخانه محدث قمى داریم و آثار قلمى این دانشور پر تلاش را به تماشا مى‏نشینیم .

 میراث ماندگار محدث قمى كه در زمینه‏هاى مختلف اخلاق، دعا، تاریخ و... با قلمى از نور نگاشته شده است به بیش از 60 جلد مى‏رسد كه بسیارى از جوانان و حتى استادان و محققان با نام آنها نیز آشنا نیستند .

 بخش اول از كتاب‏هاى ایشان عبارت است از :

1.     فوائد الرّجبیّه

این كتاب نخستین نوشته ایشان است كه به خط خود و به عربى نگاشته است و به فارسى هم ترجمه شده است. شامل مطالبى است در مورد وقایع روزها و آداب مستحبى و اعمال ماه‏هاى عربى

2.     الدّرة الیتیمه فى تتمّات الدرّة الثمینة

این اثر شرح فارسى نصاب الصّبیان و تتمیم شرح نصاب فاضل یزدى است .

3.     هدیّة الزّائرین و بهجة النّاصرین

درباره زیارت قبور ائمّه اطهار علیهم السلام و ثواب آن است. هم‏چنین در تعیین قبور علما و مومنین مشهور و مدفون در كنار مشاهد مشرّفه امامان است كه به فارسى نگاشته شده است .

4.     الّلئالى المنثورة

كتاب مختصرى است در مورد دعا و سایر مستحبات .

5.     الفصول العلّیة فى المناقب المرتضویة

مولف در این كتاب شریف تعدادى از مناقب و مكارم اخلاقى حضرت على‏علیه السلام را گردآورى كرده و بسیارى از آنها را از كتاب‏هاى اهل سنّت نقل كرده است .

6.     سبیل الرّشاد

7.     حكمة بالغة و ماة كلمة جامعة

اين كتاب شامل سخنان كوتاه حضرت على عليه السلام در عقاید و اصول دين است كه به فارسى نوشته شده است .

8.     ذخیره الابرار فى منتخب أنیس التّجار

خلاصه‏اى از أنیس التجّار ملاّ مهدى نراقى است كه به زبان فارسى و در مورد معاملات است .

9.     غایة القصوى فى ترجمة عروة الوثقى

ترجمه فارسى العروة الوثقاى مرحوم آیةالله سید محمد كاظم یزدى است كه در مورد احكام فقهى نگاشته شده است .

10. مفاتیح‏الجنان و الباقیات الصّالحات

همان كتاب مشهورى است كه در اكثر مشاهده مشرّفه و بیشتر خانه‏هاى شیعیان مورد استفاده بوده و به عربى نوشته شده و به فارسى هم ترجمه گردیده است .

11. التّحفة الطوسیّة و النّفخة القدسیّة

نوشته مختصرى است مربوط به زیارت حضرت رضا علیه‏السلام و بعضى فوائد مربوط به آستان مقدّسش .

12. رساله دستورالعمل حضرت سیدالشهداء علیه السلام

13. نفس المهموم

به عربى نوشته شده و بنا به تصدیق اهل فنّ بهترین و معتبرترین مقتلى است كه به رشته تحریر در آمده است. این كتاب تاكنون چهار بار چاپ شده كه آخرین بار در قم به چاپ رسیده است و امتیازات مهمّى دارد. ضمناً دو ترجمه از آن به قلم جناب محمد باقر كمره‏اى و مرحوم حاج میرزاابوالحسن شعرانى به فارسى در بازار وجود دارد .

14. نفثة المصدور

رساله‏اى است در تتمیم و تكمیل نفس‏المهوم كه قبلاً جداگانه چاپ شده بود و اخیراً هم به ضمیمه نفس‏المهموم منتشر شده است .

15. الانوار البهیّة فى تاریخ الحجج الالهیّة

این كتاب به عربى است و در مورد ولادت و وفات چهارده معصوم علیهم‏السلام نگاشته شده است .

16. رساله‏اى در گناهان كبیره و صغیره

17. منازل الآخرة

كتاب نفیسى است كه مكرر چاپ شده و مراحل دشوار سفر آخرت را بر اساس روایات بررسى نموده و توشه لازم را یادآور شده است .

18. ترجمه مصباح المتهجّدمرحوم شیخ طوسى

در حاشیه چاپ اول متن عربى به چاپ رسیده است .

19. نزهة النّواظر

ترجمه معدن الجواهر دانشور بزرگوار محمد بن على كراچكى است كه مكرّر چاپ شده است .

20. مقامات علیّه

خلاصه معراج السّعاده مرحوم ملا احمد نراقى است .

21. ترجمه جمال الاسبوع سیّد بن طاووس .

22. الباقیات الصّالحات

در حاشیه مفاتیح‏الجنان چاپ شده است .

23. منتهى الآمال فى تاریخ النّبىّ و الآل

به فارسى نگاشته شده و در مورد زندگانى حضرات أئمه اطهار و رسول اكرم صلى الله عليه و آله و دختر گراميش حضرت زهرا عليهاالسلام و تاریخ ولادت و وفات و وقايع دوران آنها مى‏باشد. این كتاب ارزشمند همواره مورد استفاده وعّاظ و مبلّغین قرار گرفته و به طور مكرّر چاپ شده و به زبان اردو نیز ترجمه گردیده است .

24. ترجمه مسلك دوم ملهوف سیّد بن طاووس

به خط خود مولف در حاشیه یكى از چاپ‏هاى لهوف چاپ شده است .

25. تتمیم تحیّة الزّائر محدّت نورى

با فوت وى ناتمام مانده بود و شیخ عباس بعد از فوت استادش آن را به اتمام رساند .

26. چهل حدیث

27. الكنى و الالقاب

درباره زندگانى علما و شعرا و غیرهم است كه در سه جلد مكرّر به چاپ رسیده است. این كتاب یكى از كتاب‏هاى معتبر علم تراجم مى‏باشد كه به فارسى ترجمه شده و چاپ گردیده است .

28. هدیّة الاحباب فى المعروفین با لكنى و الالقاب

خلاصه‏اى از كتاب الكنى و الالقاب است كه علماء و دانشمندان معروف به لقب و كنیه به طور اختصار در آن جمع‏آورى شده است. این كتاب در اصل به زبان فارسى نگاشته شده و بارها در تهران و نجف چاپ شده است .

29. فواید الرّضویّه فى احوال علماء المذهب الجعفریِّه

این كتاب در مشهد مقدس و در مدت اقامت حاج شیخ عباس در آنجا به رشته تحریر درآمده و از آثار با بركت دوران اقامت محدث قمى در جوار بارگاه هشتمین امام شیعیان جهان است كه در جاى خود بهترین كتاب در شرح حال علما و بزرگان دین است كه به زبان فارسى نگاشته شده است .

30. بیت‏الاحزان فى مصائب سیّدة النّسوان

این كتاب درباره رنج‏ها و فریادهاى دختر والامقام حضرت رسول اكرم صلى الله علیه و آله و زندگى و حوادث دوران حیات آن بانوى بزرگ نوشته شده است .

31. تتمّة المنتهى فى وقایع ایّام الخلفاء

به فارسى نگاشته شده است و مكرّر چاپ گردیده است .

32. تحفة الاحباب فى تراجم الاصحاب

درباره اصحاب حضرت محمّد صلى الله علیه و آله و ائمه اطهار علیهم‏السلام است كه به زبان فارسى نوشته شده و در تهران چاپ شده است . ضمناً چاپ این كتاب بعد از فوت مولف بوده است .

33. سفینة البحار و مدینة الحكم و الآثار

این كتاب كه فهرست موضوعى بحارالانوار علاّمه مجلسى است در مدت بیست سال به پایان رسیده است. شیخ عباس خود مى‏نویسد این كتاب بهترین اثر بجامانده از وى است. ایشان آن را در دو جلد تنظیم نموده و در جهت آسان نمودن مراجعه به بحارالانوار نوشته است‏.

 بخش دوم از تألیفات مرحوم محدّث قمى

كتاب‏هایى كه در زمان حیات خود ایشان به اتمام رسیده ولى در آن زمان به چاپ نرسیده عبارتند از :

 1- فیض العلام فى وقایع الشّهور و الایّام

به زبان فارسى نگاشته شده و درباره وقایع ماه‏ها و روزهاست .

 2- هدیة الانام الى وقایع الایام

خلاصه كتاب فیض العلام یاد شده است .

 3- كلمات لطیفه

 بخش سوم از تألیفات مرحوم محدّث قمى

قسم سوم از كتاب‏هاى محدّث قمى كتاب‏هائى است كه ناتمام مانده و ایشان توفیق تكمیل را نیافته است. این آثار عبارتند از :

 1- ضیافة الاخوان

 2- صحائف النّور فى عمل الایّام و السّنة و الشّهور

 3- ذخیره العقبى فى مثالب اعداء الزّهرا علیهاالسلام

 4- مسلى المصاب بفقد الاب والاعزّة و الاحباب

 5- الآیات البیّتات فى اخبار امیرالمومنین علیه السلام عن الملاحم و الغائبات

 6- شرح صحیفه سجادیّه

 7 غایةالمرامكه

 8- شرح كتاب چهل حدیث

 9- ترجمه زاد المعاد علامه مجلسى

 10- ترجمه تحفة الزّائر علامه مجلسى

منبع : نرم افزار مجموعه آثار شیخ عباس قمی ؛ مركز تحقیقات كامپیوتری علوم اسلامی نور