حاج ملاهادی سبزواری بعد از ملاصدرا مشهورترین حكمای الهی سه چهار قرن اخیر است، حاجی سبزواری در 1212 در سبزوار متولد شد، هفت ساله بود كه پدر او درگذشت. در ده سالگی برای تحصیل به مشهد مقدس رفت و ده سال اقامت كرد. شهرت حكمای اصفهان او را برای تحصیل عرفان و فلسفه به اصفهان كشانید، در حدود هفت سال از محضر درس حضراتی چون حاج ملاحسین سبزواری، حاج محمدابراهیم كرباسی، آقا شیخ محمدتقی، ملاعلی مازندرانی نوری اصفهانی و ملااسماعیل در بكوشكی اصفهانی استفاده كرد و ضمنا در همان وقت دو سه سالی اواخر دوره حكیم نوری را درك كرد.
سپس به مشهد مراجعت كرد و چند سالی در مشهد، مدرسه حاج حسن به تدریس پرداخت. در این حوزه ایشان شاگردان چندی را آموزش داد كه از میان آنها می توان به آخوند ملامحمدكاظم خراسانی، ملامحمدكاظم سبزواری، آیة الله حاج میرزا حسین مجتهد سبزواری، ملاعبدالكریم قوچانی، حاج میرزاحسن حكیم داماد، آقا میرزامحمد یزدی معروف به فاضل یزدی اشاره كرد. آنگاه عازم بیت الله شد در مراجعت اجبارا دو سه سالی در كرمان اقامت كرد. در مدت اقامت كرمان برای اینكه نفس خود را تربیت كند و ریاضت دهد سعی كرد ناشناخته بماند و در همه مدت به كمك خادم مدرسه، به خدمت طلاب قیام می كرد. بعد دختر همان خادم را به زنی گرفت و رهسپار سبزوار شد، قریب چهل سال بدون آنكه حتی یك نوبت از آن شهر خارج شود در آن شهر توقف كرد و به كار مطالعه و تحقیق و تدریس و تألیف و عبادت و ریاضت نفس و تربیت شاگردان پرداخت تا عمرش به پایان رسید. حاج ملاهادی غزل های حكمی و عرفانی نیز سروده است و در شعر "اسرار" تخلص می كرد. حاج ملاهادی سبزواری عصر روز بیست و پنجم ذی الحجه سال ۱۲۸۹ قمری درگذشت. آرامگاه او در درواز نیشابور سبزوار (اكنون معروف به فلكه زند) قرار دارد.
فهرست آثار ملاهادی سبزواری
جمیع آثار حكیم ملاهادی بن مهدی سبزواری در مباحث فلسفی تالیف شده است؛ فلسفه به سبك حكمت متعالیه (غیر از سه رساله در مباحث ادبی: صرف، نحو، معانی بیان) آنچه از آثار این حكیم محقق به طبع رسیده به قرار زیر است:
· اسرار الحكم فی المفتتح و المختتم
· دیوان اسرار
· الراح و القراح
· هادی المضلین فی اصول الدین
· شرح مثنوی مولانا جلال الدین محمدبن بلخی
· 6-معاد در فلسفه و كلام اسلامی
· رسائل حكیم سبزواری (مشتمل بر مباحث مهم عرفانی و فلسفی و مسائل اعتقادی) (19 رساله)
· شرح دعاء الصباح
· شرح الاسماء (شرح دعای جوشن كبیر)
· شرح علی ارجوزه یا لئلالی المنتظمه (ارجوزه حكمت- ارجوزه منطق)
· شرح نبراس الهدی فی احكام الفقه و اسرارها
· حواشی به اسفار اربعه آخوند ملاصدرا: این حواشی به طور مرتب و یكنواخت از اول تا آخر چهار سفر اسفار غیر از مباحث جواهر و اعراض تحریر شده است و در زمان مولف در سال 1282 هـ.ق در طهران به طبع سنگی رسید. محقق سبزواری به این كتاب در ضمن تدریس، تعلیقه نوشت و بعد از آنكه به قسمت زیادی از آن حاشیه نوشته بود آن را به اتمام رسانید و برای انتشار به طهران فرستاد.
· حواشی حكیم به كتاب شواهد الربوبیه: از آثار علمی و تحقیقی و نفیس او می باشد. حكیم سبزواری كتاب شواهد را مكرر تدریس نمودند و این حواشی را در ضمن تدریس و بحث به كتاب مرقوم داشته است، تعلیقات حكیم به شواهد تحقیقی تر و محكم تر از حواشی اسفار است.
· حواشی سبزواری بر مبدأ و معاد ملاصدرا: كتاب مختصر و موجزی است. شاید علت این امر آن است كه مطالب مبدأ و معاد همان تكرار مباحث اسفار بلكه در مواردی تلخیص اسفار است و حكیم می بایست همان حواشی اسفار و شواهد را به این كتاب بنویسد لذا از نوشتن تعلیقه بر این كتاب خودداری نموده است.
· حواشی حكیم بر مفاتیح الغیب ملاصدرا: كه از كتب نفیس و عالی آخوند می باشد و از جهاتی نظیر ندارد. محشی این كتاب را هم تدریس نموده و به طور متفرق به آن تعلیقه دارد. در زمان حیات او اصل كتاب به طبع سنگی رسیده است. این تعلیقات عین مطالب فیلسوف در حواشی اسفار و سایر آثار اوست.
· المقیاس فی الفقه: به نظر می رسد كه این كتاب شرح نبراس الهدی و كتاب اسرار العباده یكی باشند اما بعید است كه حكیم سبزواری سه كتاب در فقه منظوم و مشروح، یكی به نام نبراس و دیگری مقیاس و سومی اسرارالعباده نوشته باشد و در حقیقت این سه همان منظومه نبراس است كه در اسرار و رموز عبادات می باشد.
· شرح الابحاث المفیده: مرحوم علامه حلی كتابی در كلام شیعی تالیف نموده به نام الابحاث المفیده فی تحصیل العقیده كه حكیم سبزواری شرحی بر آن نوشته است.
· حواشی بر شوارق لاهیجی
· حواشی بهجة المرضیه: این كتاب تالیف جلال الدین سیوطی و شرحی به الفیه ابن مالك در عالم نحو و برخی از فضلا به آن حواشی مفیدی مرقوم داشته اند و حكیم سبزواری در جوانی و ریعان شباب حواشی لطیفی بر این كتاب نوشته است.
· زنگینامه حكیم: این كتاب زندگینامه حكیم به نگارش خود ایشان است كه در 36 سطر نوشته شده و به درخواست یكی از دوستان خود نوشته اند.
· رحیق در علم بدیع
· دیوان شعر
· منظومه و شرح منظومه سبزواری
· شرح فارسی بر برخی از ابیات مشكل مثنوی مولانا
· مفتاح الفلاح و مصباح النجاح
· النبراس فی اسرار الاساس
· جمیع آثار و تالیفات حكیم سبزواری اعم از كتب، رسائل و حواشی و تعلیقات به بیش از 30 می رسد.
شاگردان:
شاگردان حاجی تا آنجا كه ما فعلا اطلاع داریم عبارتند از:
· ملاعبدالكریم خبوشانی (قوچانی) كه بر منظومه منطق حاشیه دارد.
· حاج میرزا حسین سبزواری مقیم تهران استاد ملامحمد هیدجی و میرزا علی اكبر یزدی مقیم قم (ریحانةالادب ج 6 صفحه 381 و نقباءالبشر ص 502)
· حاج میرزا حسین سبزواری سبزواری مقیم سبزوار كه در جامعیت و تحقیق در عصر خود بی نظیر شناخته می شد (نقباء البشر صفحه 569)
· حكیم عباس دارابی استاد معروف فلسفه در استان فارس (نقباءالبشر صفحه 983)
· شیخ ابراهیم سبزواری استاد شیخ الرئیس قاجار (نقباءالبشر صفحه 3)
· شیخ محمد ابراهیم تهرانی كه با حكیم سبزواری مراسلات داشته و علامه تهرانی آنها را نزد شیخ محمدجواد جزائری دیده است (الكرام البرره ص 6)
· سید ابوالقاسم موسوی زنجانی
· سید عبدالرحیم سبزواری
· ملا محمد صباغ (نقباءالبشر صفحه 51 - 727 - 854)
· شیخ محمد رضا بروغنی استاد آقا شیخ هادی بیرجندی (نقباءالبشر صفحه 727)
· میرزا عبدالغفور دارابی
· ملاغلامحسین شیخ الاسلام مشهدی استاد حاج فاضل خراسانی و آقا بزرگ شهیدی مشهدی
· میرزا محمد سروقدی استاد حاج فاضل خراسانی و آقا بزرگ شهیدی مشهدی
· شیخ علی فاضل تبتی
· میرزا آقا حكیم دارابی
· میرزا محمد یزدی
· حاج میرزا ابوطالب زنجانی
· حاج ملا اسماعیل عارف بجنوردی
· شیخ عبدالحسین شیخ العراقین
· میرزا محمد حكیم الهی
منبع : (مقدمه آقای سیدجلال الدین آشتیانی بر مجموعه رسائل حكیم سبزواری صفحات 67 - 82) به نقل از alaam.tahoor.com