مقدمه

بی­ تردید یکی از بزرگترین دغدغه­های مصلحان اجتماعی و یکی ازمهمترین وظایف و بلکه آرمان­ها و آرزوها­ی سفیران الهی، اتحاد امت و انسجام و یک­پارچگی آحاد جوامع انسانی است. این واقعیتی است که به اعتقاد شیعه سرانجام به وقوع خواهد پیوست و با ظهور حضرت مهدی(ع) و تشکیل حکومت جهانی آن حضرت در برهه­ای از آینده تاریخ آنچه را که انبیاء و پیامبران، و مصلحان و خیرخواهان از انجامش برنیامدند و برای آنها همواره به صورت یک آرمان و یک ایده­آل جلوه می­کرد درآخر الزمان و پایان عمر جهان به خواست و اراده قطعی الهی و با دلالت پرتوات مهدی موعود (عج) محقق خواهد شد و از رؤیا به واقعیت می­پیوند و همان گونه که در آغاز خلقت یک پارچه و یک امت بود در پایان عمر جهان نیز دوباره چنین

خواهد شد. چنانکه قرآن در آیه 213 سوره بقره می­قرماید:

«کان النّاس امة واحدة فبعث الله النبیین مبشّرین و منذرین»

مرحوم علّامه طباطبایی در ذیل این آیه می­فرماید:«مردم در آغاز یک امت بودند، آنگاه به خاطر اختلافاتی که در بین­شان پدید آمد نیازمند وضع مقررات و قوانینی بودند که خداوند با ارسال پیامبران این قوانین را به انسان­ها ابلاغ کرد و سرانجام همین قوانین جهان اسلام را به سوی وحدت خواهد برد». به هر صورت اگر چه سیر حرکت انسان در نهایت به سمت اتحاد خواهد بود؛ ^[1]اما شک نیست که بر همه عالمان متعهد و اندیشمندان وظیفه­شناس فرض است که در راه ایفای مسئولیت سنگین خویش در جهت اتحاد امت­ها و انسجام ملّت­ها گام بردارند و سهم خویش را در ادای این امر مهم و حیاتی فراموش نکنند، آنچه در این مقاله آمده تلاش مختصری است در جهت معرفی دیدگاه شهید مطهری در زمینه اتحاد و انسجام اسلامی که اگر چه نگارنده استقصای تام در همه آثار آن بزرگوار انجام نداده است، ولی با مطالعات چندین ساله ای که در آثار استاد داشته است به جرأت می­تواند ادعا کند که آنچه در این وجیزه آمده قطعا بر اندیشه­های صواب و قرآنی آن شهید سعید استوار است و از زلال ناب آرا و افکار ایشان سیراب گشته است. امسال را که به ابتکار رهبر فرزانه انقلاب به نام سال اتحاد ملی و انسجام اسلامی نام گرفته است گرامی داشته و بزرگ تلاش­های علمی بسیاری که قطعا تا پایان سال در این زمینه انجام خواهد گرفت، گام­های عملی جدّی  و فراوانی را نیز در این باره شاهد باشیم و صرفا به شعارهای اتحاد و انجسام بسنده نکنیم و در حوزه­های پرتوان و دانشگاه­های پرظرفیت ایران اسلامی، شاهد ارایه راهکارهای عملی در جهت برپایی یک حکومت جهانی اسلامی به محوریت وحدت امت پیامبر رحمت(ص) باشیم.تردیدی نیست که مراجع عظام و روحانیت بزرگوار شیعه و سنی در این مسیر وظایف بسیار سنگین و رسالت بس بزرگ را برعهده خواهند داشت و با درک جایگاه بسیار عظیم و موقعیت تاثیرگذاری که در بین مردم دارند باید تلاش نمایند تا خرافات و بدعت­ها را از دامن مکتب بزدایند و با طرد پیرایه­های غیر دینی که به اسم دین در بین عوام رایج شده است، به مشترکات مذاهب اسلامی توجّه ویژه مبذول نمایند تا ان شاء الله به تدریج شاهد نزدیکی هر چه بیشتر امت اسلامی به یکدیگر باشیم.

کوبیدن بر طبل اختلافات و بزرگ­نمایی نکات اختصاصی هر مکتب و به رخ کشیدن نقاط ضعف یکدیگر، اگر قرار بود ما را به هدف نزدیک سازد باید تاکنون چنین می­شد.گذشته از اینکه خواست دشمن در جدایی مذاهب مختلف اسلامی از یکدیگر است و تنها کسی که از این جدایی استفاده می­کند دشمن است و امروزه که مسلمانان از مرز یک میلیارد و چند صد میلیون نفر هم گذشته­اند، قطعا اگر با هم متحد و متفق باشند، نیروی عظیمی را در برابر استکبار جهانی تشکیل خواهند داد که هیچ سد و مانعی را در برابرچنین نیروی عظیمی تاب مقاومت نخواهد بود و دقیقا به همین دلیل است که دشمن سعی بسیار دارد تا با رخنه در صفوف مسلمانان و کشورهای اسلامی نه تنها آنها را تکه تکه و پاره پاره نماید بلکه آنها را در مقابل هم قرار می­دهد و در هر منطقه­ای هر گروهی را به رسم شیعه یا سنی به جان هم اندازد و خود در بیرون گود نشسته، منافع نامشروع خویش را به چنگ می­آورد و منابع غنی کشورهای اسلامی را به غارت می­برد. بار دیگر این سال را به عموم مسلمانان جهان تبریک عرضه نموده، آرزو می­کنیم این شعار بزرگ اسلام به واقعیت بپیوندد و علاوه بر تلاش­های علمی، راه­حل­های عملی و اقدامات عملیاتی جدّی در این مسیر عرضه شود تا راهگشای جوامع مسلمانان و امت­های اسلامی در جهت دستیابی به این هدف بزرگ و مقصد عالی باشد. با این مقدمه به بررسی دیدگاه­های شهید بزرگوار و مفسر قرآن استاد شهید مطهری«رضوان الله تعالی علیه»می­پردازیم

مطهری و اندیشه حکومت واحد جهانی

همان گونه که درمقدمه اشاره شد، سیر تکاملی تاریخ و جریان کلی نظام طبیعت به سمت پیروزی حق بر باطل و در نهایت  تشکیل حکومت واحد جهانی است که در بطن خویش اتحاد و انسجام امت را نوید می­دهد، استاد شهید در مقاله مفصّلی که ذیل عنوان«قیام  و انقلاب مهدی» به نگارش درآورده در این باره می­فرماید:«اندیشه پیروزی نهایی  حق و صلح و عدالت بر نیروی باطل و ستیز و ظلم، گسترش جهانی ایمان اسلامی، استقرار کامل و همه جانبه ارزش­های انسانی، تشکیل مدینه فاضله و جامعه ایده­آل و بالاخره اجرای این ایده عمومی و انسانی به وسیله شخصیتی مقدس و عالی قدر که در روایات متواتر اسلامی از او به مهدی تعبیر شده است، اندیشه­ای است که کم و بیش، همه فرق و مذاهب اسلامی با تفاوت­ها و اختلاف­هایی، بدان مومن و معتقدند. زیرا این اندیشه به حسب اصل و ریشه، قرآنی است. و این قرآن مجید است که با قاطعیت تمام، پیروزی نهایی ایمان اسلامی، غلبه قطعی صالحان و متقیان، کوتاه ­شدن دست ستمکاران و جباران برای همیشه و آینده درخشان و سعادتمندانه بشریت را نوید داده است»[2].

"آری مهدی موعود تحقق­بخش ایده­آل همه انبیاء و اولیاء و مردان مبارز راه حق است"^[3] اما سخن بر سر این است که وظیفه امت مسلمان در راه رسیدن به این حکومت واحد جهانی چیست؟ و چگونه می­تواند پیش از برپایی چنان وحدت و انسجامی، خود در مسیر اتحاد و انسجام  گام بردارد؟

مطهری و اتحاد اسلامی

آنچه را که نگارنده درباره شهید مطهری مطرح نموده بر منبای اعتقاد و باور درونی که ناشی از دو دهه أنس مداوم و مستمر با آثار استاد و مطالعه و بررسی دیدگاه­های اصلاحی و اجتماعی ایشان است که بی­اغراق تماما برپایه قرآن و عترت استوار است، می­باشد، شاید بی مناسب نباشد که این بخش از مقاله را به سخن رهبر معظم انقلاب زینت بخشیم که درباره شهید مطهری واندیشه­های بسیار عمیق وی، اگر چه با صراحت و قاطعیت و جدّیت می­فرماید:«ما نمی­توانیم در شهید مطهری متوقف شویم. هر چند پس از گذشت 25 سال از شهادت این مرد بزرگ، کتاب­های او جزو جذاب­ترین و پرفروش­ترین کتابها برای نسل­های جویای فکر متین و منطقی اسلام است، و ما در حال حاضر بدیلی برای مجموعه کتاب­های شهید مطهری نداریم، ولی نیازهای فکری روزبه روز نوبه نو می­شود و جریان ورود به چالش با افکار وارداتی و نقادی علمی و تفکیک صحیح از سقیم آن، از وظایف مهمّی است که باید ادامه پیدا کند و ما در دهه­های آینده به مطهری­ها نیاز مبرم داریم»،^[4]آری، علی­رغم اینکه می­فرماید ما نباید در مطهری متوقف شویم و در آینده باید مطهری­های دیگر پا به عرصه علم و اجتهاد بگذارند؛ ولی با این همه، درباره­اندیشه­های استاد می­فرماید: «اندیشه­ها و آرای شهید آیت الله مطهری و تأثیر آن در شکل­گیری مبانی فکری انقلاب اسلامی و تجلیل از شخصیت کم­نظیر ایشان، هم مورد نیاز جوامع اسلامی و هم ادای بخشی از وظیفه حق شناسی نسبت به اندیشمندان و فرزانگان انقلاب اسلامی است... ایشان با قوّت فکری و اندیشه صائب خود در دهه­های 50-1340 وارد میدان­هایی شد که تا آن زمان هیچکس در زمینه مسایل اسلامی وارد آن نشده بود و با تفکرات وارداتی غربی و شرقی به چالش علمی عمیق، وسیع و تمام نشدنی پرداخت و در جبهه مقابله با مارکسیسم و تفکرات غربی و لیبرالیسم دست به یک جهاد هوشمندانه زد و با توان علمی و ایمان راسخ و اعتماد به نفس، موفقیت­های بزرگی به دست آورد و با قدرت اجتهاد و انصاف و ادب علمی، روش متقن و به دو ر از تحجر و التقاط برای معرفی اسلام و مقابله با کج­اندیشی و انحراف ایجاد کرد»^[5] آری یک چنین شخصیتی که حضرت امام او را آن گونه ستوده است که همگان می­دانند و رهبری معظّم انقلاب وی را این چنین می­ستاید که واقعا کم نظیر است، تردیدی نیست که وقتی وارد بحث­های علمی می­شود تا چه­اندازه عمیق و تاثیرگذار است. گذشته از اینکه از لحاظ عملی نیز خود به آنچه که می­گفت و می­نوشت باور داشت و بدان ملتزم بود. یکی از مهمترین محورهای مباحث استاد، بحث و بررسی پیرامون"وحدت اسلامی" و ضرورت"اتحاد اسلامی" است که شاید بارزترین چهره و نمود آن را بتوان در مقاله­ای با عنوان "الغدیر و وحدت اسلامی"مشاهده کرد که به مناسبت انتشار اثر عظیم علّامه فقیه مرحم آیت الله امینی یعنی"الغدیر" در"یادنامه علّامه امینی" منتشر شد. اگرچه در آثار استاد به طور پراکنده به این موضوع توجّه ویژه و جدّی نشان داده شده است، ولی در مقاله مذکور به صورت اختصاصی به ضرورت وحدت اسلامی اهتمام ورزیده است که ناشی از اعتقاد جدّی و ریشه داراین مساله در باور استاد است. ایشان در آغاز این مقاله می­نویسد:«کتاب شریف الغدیر موجی عظیم در جهان اسلامی پدید آورده­است اندیشمندان اسلامی، از زوایا و جوانب مختلف: ادبی، تاریخی، کلامی، حدیثی، تفسیری، اجتماعی بدان نظر افکنده­اند، آنچه از زاویه اجتماعی می­توان بدان نظر افکند" وحدت اسلامی" است، مصلحان و دانشمندان روشنفکر اسلامی عصرها، اتحاد و همبستگی ملل و فرق اسلامی را، خصوصا در اوضاع و احوال کنونی که دشمن از همه جوانب بدانها هجوم آورده و پیوسته با وسایل مختلف در پی توسعه اختلافات کهن و اختراع اختلافات نوین است، از ضروری­ترین نیازهای اسلامی می­دانند. اساسا چنانکه می­دانیم وحدت اسلامی و اخوّت اسلامی، سخت مورد عنایت و اهتمام شارع مقدس اسلام بوده و از اهم مقاصد اسلام است.  قرآن و سنت و تاریخ اسلام گواه آن می­باشد. از این­رو، برای برخی  این پرسش پیش آمده که تالیف و نشر کتابی مانند الغدیر که به هرحال موضوع بحث آن کهن­ترین، مساله خلافی مسلمین است. مانعی در راه هدف مقدس و ایده­آل عالی« وحدت اسلامی» ایجاد نمی­کند؟ ما لازم می­دانیم مقدمتا اصل مطلب را یعنی مفهوم و حدود وحدت اسلامی را روشن  کنیم، سپس نقش کتاب شریف« الغدیر»، رضوان الله علیه، را توضیح دهیم^[6]،آنگاه پس از ذکر این مقدمه به بحث پیرامون«وحدت اسلامی» می­پردازد که در ادامه بدان اشاره خواهد شد.

نخستین منادی وحدت اسلامی

همان گونه که در بیان استاد مشاهده کردیم، مسأله وحدت اسلامی و اخوّت دینی و ایمانی سخت مورد تاکید مکتب و شارع مقدس بوده و از مهمترین مقاصد اسلام به شمار می­آید. البته این هدف، یک آرمان تاریخی است که همه انبیاء و رسولان الهی و همه مصلحان و خیرخواهان اجتماعی بدان مقصد دعوت می­کرده­اند و درصدد ایجاد و پیدایش آن بوده­اند. اما از آنجا که موضوع مورد بحص به صفت اسلامی متصف است و اتحاد و وحدت را در درون جوامع مسلمان و امت اسلام پیگیری می­کند، شک نیست که باید نخستین منادی وحدت را پیامبر(ص) و قرآن و اوّلین پیشگامان این مقصد را ائمه دین دانست و پس از آنها عالمان و اندیشمندان مسلمان بدین مهم اهتمام داشته­اند، آنچه از عنوان مذکور مدّنظر است، اوّلین منادی وحدت مسلمانان در عصر حاضر است که بی ­تردید باید سید جمال الدین اسدآبادی را از نخستین پیشگامان وحدت امت در دوران معاصر به شمار آورد. استاد شهید درباره شخصیت اصلاحی و آرمان­های والای سید در پاره­ای از آثار خویش سخن گفته، از جمله در اثر ارزشمند "نهضت­های اسلامی در صد ساله اخیر" در بیان چاره دردهایی که سید تشخیص داده بود پس از برشمردن پنج راه حل، درباره راه درمان ششم جوامع مسلمانان می­نویسد:" 6-اتحاد اسلام، ظاهرا ندای اتحاد اسلام را در برابر غرب[در دوران معاصر] اوّلین بار سید جمال بلند کرده [است]. منظور از اتحاد، جبهه­ای و سیاسی بود؛ یعنی تشکیل صف واحد در مقابل دشمنی غارتگر. سید به مسلمانان هشدار می­داد که«روح صلیبی» همچنان در غرب مسیحی، بالاخص در انگلستان زنده و شعله­ ور است. غرب علی رغم اینکه با ماسک آزاد منشی، تعصب را نکوهش می­کند، خود در دام تعصب(خصوصا تعصب مذهبی علیه مسلمانان) سخت گرفتار است. سید، علی­رغم آنچه فرنگی مآبان تعصب را نکوهش می­کنند، مدّعی بود تعصب بد نیست، تعصب مانند هر چیز دیگر افراط و تفریط و اعتدال دارد. افراد تعصب­گر، در انسان حس جانبداری بی منطق و کور ایجاد می­کند. بد است [که غرب خود به شدّت در دام آن گرفتار است به اعتقاد سید جمال] رواج اندیشه قومیّت­ پرستی و ملیّت پرستی و به اصطلاح ناسیونالیسم که به صورت­های پان عربیسم، پان ایرانیسم، پان ترکیسم، پان هندونیسم و غیره در کشورهای اسلامی با وسوهسه استعمار تبلیغ شد، و همچنین سیاست تشدید نزاع­های مذهبی شیعه و سنی، همچنین قطعه قطعه کردن سرزمین اسلامی به صورت کشورهای کوچک و قهرا رقیب، همه برای مبارزه با آن اندیشه ریشه­کن کننده استعمار، یعنی«اتحاد اسلام» بوده و هست."^[7] چنانکه اشاره شد، به عقیده استاد شهید بزرگترین منادی وحدت و اتحاد در جهان اسلام در عصر حاضر سید جمال بوده است که در راه عملیاتی کردن این هدف مقدس خون دل­های بسیاری خورد و رنج­ها و مرارت­های فراوانی را متحمل شد و به تعبیر استاد" سید برای چاره این دردها و بدبختی­ها از همه ی وسایل ممکن: مسافرت­ها، تماس­ها، سخنرانی­ها، نشر کتاب و مجله، تشکیل حزب و جمعیت، حتی ورود وخدمت در ارتش بهره جست. در عمر شصت ساله خود ازدواج نکرد و تشکیل عائله نداد، زیرا با وضع غیر ثابتی که داشت که هر چندی در کشوری به سر می­برد و گاهی در تحصن یا تبعید یا تحت نظر بود نمی­توانتست مسئولیت تشکیل خانواده را بر عهده گیرد"^[8] ولی نباید از نظر دور داشت که اگر استاد شهید پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران مدت زیادی زنده بود وآثار قلمی و زبانی قابل توجّهی از ایشان انتشار می­یافت، بی­تردید پس از سید جمال که وی را اوّلین منادی وحدت در جهان اسلام می­دانست، حضرت امام خمینی رضوان تعالی الله علیه را بزرگترین رهبر انقلابی دوران معاصر می­دانست که بیشترین توجّه خویش را نه تنها در ابعاد اجتماعی، بلکه در مسایل اجتهادی و فتاوای فقهی هم به وحدت امّت اسلام معطوف می­داشت و در واقع حضرت امام، بزرگ­ترین منادی وحدت جوامع اسلامی در عصر حاضر است و پس از ایشان، جانشین بر حق شان، حضرت آیت الله خامنه­ای بزرگ پرچمدار وحدت اسلامی است که به اعتقاد نگارنده دیدگاه علمی و نظری خویش را درباره وحدت امت مسلمانان در طول این حدود دو دهه زعامت و رهبری به مناسبت­های مختلف نظیر هفته وحدت، کنگره عظیم حج و غیره مطرح فرموده و با طرح شعار" سال اتحاد ملی و انسجام اسلامی" در صدد عملیاتی کردن این شعار عظیم و مهم راهبردی و استراتژیک نموده است که امید می­رود اندیشمندان مسلمان گام­های عملی محکمی برای اجرای چنین مقصدی بردارند و  راهکارهای پیاده شدن وحدت امت پیامبر(ص) را در عمل نشان دهند.

اتحاد رمز تعالی جوامع

این یک اصل اصیل جامعه­شناختی است و قاعده کلی اجتماعی است که انحطاط و سقوط جوامع یا تعالی و ترقی آن برپایه اصول و محورهایی است که هر مکتبی با نگاه ویژه خویش آن را عرضه می­کند. به تعبیر استاد:" هر مکتب اجتماعی، علی­القاعده درباره علل تعالی و ترقی اجتماع­ها و علل انحطاط و انهدام آنها نظرمی­دهد.طرز اظهار نظر یک مکتب درباره این مطلب که چه چیزهایی را عامل اساسی ترقّی و یا عامل اساسی انحطاط می­داند، بیانگر این جهت است که با چه دیدی به جامعه و تاریخ و جنبش­های تکاملی و سیره­های نزولی می­نگرد."^[9]. تردیدی نیست که اسلام به عنوان یک مکتب و قرآن به عنوان یک کتاب آسمانی که مبیّن دیدگاه­های مکتب اسلام است در این باره دیدگاه خاصی داشته باشد و چنانکه استاد شهید می­فرماید:«در قرآن کریم، بویژه ضمن بیان قصص و حکایات، به این مطلب توجّه شده است اکنون ببینیم قرآن به اصطلاح زیربنایی نظرمی­دهد یا روبنایی؟ به تعبیر صحیح­تر قرآ ن چه چیزهایی را اساس و زیربنا می­داند و چه چیزهایی را روبنا؟... در قرآن مجموعا به چهارعامل و شرح و توضیح آن می­پردازد و به عنوان دومین عامل مهم سقوط یا صعود جوامع چنین می­نویسد:"ب اتحاد و تفرق:^[10] دستور صریح می­دهد که بر مبنای ایمان و گرایش به ریسمان الهی متحد و متفق باشید و از تفرق و تشتت بپرهیزید و پس از یک آیه[بعد از آن]می­فرماید: مانند پیشینیان که تفرق و اختلاف کردند مباشید و نزدیک به این آیه است 153 سوره انعام"^[11] ...

مراد از اتحاد اسلامی

وقتی سخن از اتحاد و انسجام اسلامی به میان می­آید بدیهی­ترین پرسش در این زمینه این است که اوّلا منظور از این اتحاد و انسجام چیست؟ ثانیا چنین هدفی چگونه قابل اجرا است که کیفیت تحصیل آن به چه صورتی باید باشد؟ اگربه آنچه که رهبر معظم انقلاب فرمودند تو جه شود آنچه که ابتداء به ذهن می­رسد این است که مراد از"اتحاد اسلامی" که ایشان فرمودند وحدت همگانی ایرانی­ها به رغم وجود اقدام و عقاید مختلف در ایران و در بعد ملی است، و منظور از" انسجام اسلامی"، اتحاد و یکپارچگی و وحدت امت مسلمانان در سراسر گیتی است به رغم زندگی در موقعیت­های جغرافیایی مختلف و عقاید مذهبی متعدد و گوناگون این هدف اساسی و آرمان نهایی است که در بیان معظم آمده است. استاد شهید نیز در بخشی ذیل عنوان" وحد ت اسلامی" به بررسی این موضوع پرداخته چنین می­فرماید:"مقصود از وحدت اسلامی چیست؟ آیا مقصود این است که از میان مذاهب اسلامی، یکی انتخاب شود و سایر مذاهب کنار گذاشته شود[و همگان موظف به پیروی از این مذهب جدّید شوند]؟ یا مقصود این است که مشترکات همه مذاهب گرفته شود و مفترقات همه آنها کنار گذاشته شود  و مذهب جدیدی بدین نحو اختراع شود که عین هیچ یک از مذاهب موجود نباشد؟ یا اینکه وحدت اسلامی به هیج ربطی به وحدت مذاهب ندارد و مقصود 1: اتحاد  مسلمین، اتحاد پیروان مذاهب مختلف، در عین اختلافات مذهبی، در برابر بیگانگان است؟ مخالفین اتحاد مسلمین برای اینکه از وحدت اسلامی، مفهومی غیر منطقی و غیر عملی بسازند، آن را به نام وحدت مذهبی توجیه می­کنند تا در همان قدم اوّل با شکست مواجه گردد. بدیهی است که منظور علمای روشنفکر اسلامی از وحدت اسلامی، حصر مذاهب به یک مذهب و یا اخذ مشترکات مذاهب و طرد مفترقات آنها که نه معقول و منطقی است و نه مطلوب و عملی، نیست. منظور این دانشمندان، متشکل شدن مسلمین است در یک صف در برابر دشمنان مشترکشان ."^[12] این است معنایی که علمای متعهد و روشنفکر مسلمان بدان دعوت می­کنند. اما تردیدی نیست که این دعوت باید بر پایه­ها محورها ومؤلفه­هایی باشد که شاید بهترین تعابیر را در این زمینه بتوان در آثار استاد جست وجو کرد که ذیلا بدان اشاره خواهیم کرد.

محورهای اتحاد اسلامی

چنانچه اشاره شد، دانشمندان مسلمان برای ترسیم سیمای وحدت اسلامی، به گونه­ای که قابل دستیابی باشد مؤلفه­هایی را مطرح نموده و از مسلمانان می­خواهند براساس این محورها حرکت کنند. به تعبیر استاد: این دانشمندان می­گویند مسلمین مایه ی وفاق­های بسیاری دارند که می­تواند مبنای یک اتحاد محکم گردد. مسلمین خدای یگانه را می­پرستند و به نبوّت رسول اکرم(ص) ایمان و اذعان دارند، کتاب همه قرآن و قبله همه کعبه است. با هم و مانند هم حج می­کنند و مانند هم نماز می­خوانند و مانند هم روزه می­گیرند و مانند هم تشکیل خانواده می­دهند و دادو ستد می­نمایند و کودکان خو را تربیت می­کنند و اموات خود را دفن می­نمایند و جز در اموری بعضا مهم، در این کارها با هم تفاوتی ندارند. مسلمین همه از یک جهان­بینی برخوردارند  و یک فرهنگ مشترک دارند و در یک تمدن عظیم و با شکوه و سابقه­دار شرکت دارند. وحدت در جهان بینی، در فرهنگ، در سابقه تمدن، در بینش و منش، در معتقدات مذهبی، در پرستش­ها و نیایش­ها، در آداب و سنن اجتماعی خوب می­تواند از آنها ملّت واحد سازند و قدرتی عظیم و هایل به وجود آورد که قدرت­های عظیم جهان ناچار در برابر آنها خضوع نمایند، خصوصا اینکه در متن اسلام بر این اصل تاکیده شده است. مسلمانان به نص قرآن برادر یکدیگرند و حقوق و تکالیف خاصی آنها را به یکدیگر مربوط می­کند. با این وضع، چرا مسلمین از این همه امکانات وسیع که از برکت اسلام نصیب­شان گشته، استفاده نکنند^[13] . همان­گونه از بیانات استاد به خوبی برمی­آید، اتحاد اسلامی یک رؤیای دست­ نیافتنی نیست، بلکه یک واقعیت دست یافتنی است که ضرورت آن در دنیای امروز، به­ ویژه با چالش­های جدّی که امروزه غرب با جهان اسلام پیدا کرده است خصوصا پس از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی ایران و رستاخیر بیداری مسلمانان که پرچمدار آن خمینی کبیر بوده است، غرب به یک باره احساس خطر کرده و روزگار اقول سیطره خویش را عینا مشاهده می­کند و بر همین مبنا با تمام قواد در برابر اسلام و قرآن به جبهه گیری پرداخته و از هیچ کوششی در جهت تضعیف قدرت مسلمانانن در سراسر این کره خاکی فروگذار نمی­کند. به همین دلیل ضرورت اتحاد اسلامی و وحدت مسلمانان بیش از پیش و بلکه صد چندان احساس می­شود که باید بر مبنای محورهایی که از زبان استاد شهید مطرح شده است به سمت چنین هدفی حرکت نماییم . و البته وظیفه  مبلغان دینی اعم از روحانی و غیر روحانی، و نیز مسؤولیت صاحبان فتوا و مراجع و مجتهدان در این مسیر بسیار سنگین و بسیار حیاتی و اساسی است و آنها باید همانند گذشته پرچمدار برپایی چنین نهضت وحدت بخشی باشند و با طرد خرافات و بدعت­ها در جهت همدلی و وحدت هر چه بیشتر مسلمانان قدم بردارند به هر صورت، چنانکه مشاهده شد علمای مذاهب اسلامی، آنچه را که در زمینه اتحاد مسلمانان مطرح می­کنند، بسیار روشن و واضح است و در صورت توجّه به این امور، امکان عملی چنین وحدتی به آسانی قابل دست یابی است. به تعبیر استاد:«از نظر این گروه از علمای اسلامی[ که طرفدار و مرّوج اندیشه وحدت امت مسلمانان هستند] هیچ ضرورتی ایجاب نمی­کند که مسلمین به خاطر اتحاد اسلامی، صلح و مصالحه و گذشتی در مورد اصول یا فروع مذهبی خود بنمایند. همچنان که ایجاب نمی­کند که مسلمین درباره اصول و فروع اختلافی فیما بین، بحث و استدلال نکنند و کتاب ننویسند. تنها چیزی که وحدت اسلامی، از این نظر، ایجاب می­کند این است که مسلمین برای اینکه احساسات کینه توزی در میانشان پیدا نشود، یا شعله­ ور نگردد متانت را حفظ کنند، یکدیگر را سب و شتم ننمایند، به یکدیگر تهمت نزنند و دروغ نبندند، منطق یکدیگر را مسخره نکنند، و بالاخره عواطف یکدیگر را مجروح نسازند و از حدود منطقه و استدلال خارج نشوند»^[14]

علی(ع)بزرگترین منادی وحدت(علی (ع) و اتحاد اسلامی)

ما اگر بخواهیم در تاریخ اسلام یک الگوی مشخص و یک نمونه مجسّم از اتحاد اسلامی عرضه کنیم، بی تردید باید شخصیت آسمانی و ماورایی علی(ع) را مثال بزنیم، حضرت علی(ع) مصداق بارز و چهره مجسم وحدت اسلامی است. آنها که در پی معرفی یک انسان کامل در زمینه انسجام اسلامی­اند باید به علی(ع) اقتدا کنند.استاد شهید در این باره در ذیل عنوان«سکوت تلخ» می­فرماید:

«سومین بخش از مسایل مربوط به خلافت که در نهج البلاغه انعکاس یافته است مساله سکوت و ترک قیام و دست نزدن به شمشیر است. والا چنانکه قبلا گفته­ایم امام علی(ع) از طرح دعوی خود و مطالبه آنه و از تظلم در هر فرصت مناسب خودداری نکرد.... سکوت امام علی(ع) سکوتی حساب شده و منطقی بودنه صرفا ناشی از اضطرار و بیچارگی، یعنی او از مینان دو کار، بنا به مصلحت یکی را انتخاب کرد که شاق­تر و فرساینده­تر بود.... آنچه امام علی(ع) نمی­خواست آسیب ببیند[و به همین دلیل، سکوت کرد] آنچه امام علی(ع) آن اندازه برایش اهمیّت قایل بود که چنان رنج جانگاه را تحمل کرد.... وحدت صفوف مسلمین و راه نیافتن تفرقه در آن است. مسلمین قوّت و قدرت خود را که تازه داشتند به جهانیان نشان می­دادند، مدیون وحدت صفوف و اتفاق کلمه خود بودند. موفقیت­های محیّر العقول خود را در سال­های بعد نیز از برکت همین وحدت کلمه کسب کردند . علی القاعده، علی به خاطر همین مصلحت، سکوت و مدارا کرد. اما مگر باورکردنی است که جوانی سی و سه ساله، دورنگری و اخلاص را تا آنجا رسانده باشد و تا آن  حد بر نفس خویش و مسلط و نسبت به اسلام وفادار و متفانی باشد که به خاطر اسلامی راهی را انتخاب کند که پایانش محرومیت و خرد شدن خود اوست؟ بلی باور کردنی است. شخصیت خارق العاده امام علی(ع) در چنین مواقعی روشن می­گردد. تنها حدی نیست. امام علی(ع) شخصا در این مورد بحث کرده و با کمال صراحت، علّت  را که جز علاقه به عدم  تفرقه میان مسلمانان است، بیان کرده است. مخصوصا در دوران خلافت خودش آنگاه که طلحه و زبیر نقض بیعت کردند و فتنه داخلی ایجاد نمودند، امام علی(ع) مکرّر وضع خود را بعد از پیغمبر(ص) با اینها مقایسه می­کند و می­گوید من به خاطر پرهیز از تفرق کلمه مسلمین، از حق مسلم خودم  چشم پوشیدم ......»^[15]

آری  وحدت صفوف مسلمانان و اتحاد امّت اسلامی آن اندازه برای امام علی(ع) مهم و حیاتی بود که به تعبیر استاد:«سکوت و مدارا در برخی شرایط بیش از قیام­های خونین نیرو و قدرت تملک بر نفس می­خواهد. مردی را در نظر بگیرید که مجسمه ی شجاعت و شهامت و غیرت است. هرگز به دشمن پشت نکرده و پشت دلاوران از بیم[یاد و نام] او می­لرزد، اوضاع و احوالی پیش می­آید که مردمی سیاست پیشه از موقعیت حساس استفاده می­کنند و کار را بر او تنگ می­گیرند.[16]

امام علی (ع) در برابر ربایندگان حقش قیام نکرد و قیام نکردنش اضطراری نبود، بلکه کاری حساب شده و انتخاب شده بود. او از مرگ بیم نداشت، چرا قیام نکرد؟ حداکثر این بود که کشته شود. کشته­شدن در راه خدا منتهای آرزوی او بود. او همواره در آرزوی شهادت بود و با آن، از کودک به پستان مادر مأنوس­تر بود. امام علی(ع) در حساب صحیحش بدین نکته رسیده بود که مصلحت اسلام، در آن شرایط، ترک قیام و بلکه همگامی و همکاری است. خود[او در نهج البلاغه] کرارا به این مطلب تصریح می­کند.....»^[17]

علّامه امینی و وحدت اسلامی

از آنجا که شهید مطهری مقاله مذکور را برای یادنامه علّامه امینی به نگارش درآورد که برخی درصدد القای شبهه بودند که مرحوم امینی با نگارش الغدیر باعث اختلاف میان مسلمانان شده است، استاد شهید در پاسخ به این شبهه مغرضانه یا جاهلانه در بخش اوّل مقاله خویش ضرورت وحدت اسلامی را یادآوری می­کند و در بخش دوم به دفاع از علّامه امینی پرداخته و با نقل عباراتی از الغدیر و نیز نقل جملاتی از علمای منصف شیعه و سنی در دفاع از الغدیر و علّامه امینی، از جلمه چنین می­نویسد:«علّامه امینی طرفدار وحدت اسلامی هستند و با نظری وسیع و روشن بینانه بدان می­نگرند.معظم له در فرصت­های مختلف در مجلّدات الغدیر این مساله را طرح کرده­اند.....»^[18]

آنگاه در ادامه می­فرمایند:«نقش مثبت الغدیر، در وحدت اسلامی از این نظر است که اولا منطق مستدل شیعه را روشن می­کند و ثابت می­کند که گرایش در حدود پانصد میلیون مسلمان به تشیع برخلاف تبلیغات زهرآگین عدّه­ای مولود جریان­های سیاسی یا نژادی و غیره نبوده است. بلکه یک منطق قوی متکی به قرآن و سنت موجب این گرایش شده است. ثانیا ثابت می­کند که پاره­ای اتهامات به شیعه که سبب فاصله گرفتن مسلمانان از شیعه شده است به کلی بی­اساس و دروغ است. ثالثا شخص شخیص امیر المومنین(ع) را که مظلومترین و مجهول القدرترین شخصیت بزرگ اسلامی است و می­تواند مقتدای عموم مسلمین واقع شود» را مشخص می­سازد. ^[19]

آیت الله العظمی بروجردی و وحدت اسلامی

یکی دیگر از چهره­های برجسته و شاخصی که در دوران معاصر در تلاش جدّی در راه وحدت اسلامی بود مرحوم آیت الله بروجردی است که شهید مطهری سال­های متمادی در مکتب فقهی و اصولی ایشان تلمّذ کرد و بی تردید از اندیشه­های اصلاحی آن مرحوم نیز متاثر بود. استاد در مقاله­ای که در سال 1340 پس از ارتحال آیة الله العظمی بروجردی و به مناسبت بزرگداشت شخصیت آن مرحوم تحت عنوان« مزایا و خدمات مرحوم آیی الله العظمی بروجردی» به نگارش درآوردند از جمله مزایای ایشان را علاقه­ مندی بسیار به ایجاد وحدت اسلامی در بین صفوف مسلمانان دانسته چنین می­نویسند:« یکی از مزایای معظم له توجّه و علاقه فراوانی بود که به مساله وحدت اسلامی و حسن تفاهم و تقریب بین مذاهب اسلامی داشت. این مرد چون به تاریخ اسلام و مذاهب اسلامی آشنا بود، می­دانست که سیاست حکام گذشته در تفرقه و دامن زدن آتش اختلافات چه­اندازه تاثیر داشته­است، و هم توجّه داشت که در عصر حاضر نیز سیاست­های استعماری از این تفرقه، حداکثر استفاده را می­کنند و بلکه آن را دامن می­زنند، و هم توجّه داشت که بعد و دوری شیعه از سایر فرق سبب شده که آنها را نشناسند و درباره آنها تصوراتی دور از حقیقت بنمایند. به این جهات، بسیارعلاقه­مند بود که حسن تفاهمی بین شیعه و سنی برقرار شود که از طرفی وحدت اسلامی که منظور بزرگ این دین مقدس است تامین گردد، و از طرف دیگر، شیعه و فقه شیعه و معارف شیعه آن طور که هست به جامعه تسنن که اکثریت مسلمانان را تشکیل می­دهند معرفی شود. از حسن تصادف، چند سال قبل از زعامت و ریاست معظم له که هنوز ایشان در بروجرد بودند« دارالتقریب بین المذاهب الاسلامة» به همت جمعی از روشنفکران سنی و شیعه تاسیس شد. معظم له در دوره زعامت خود تا حد ممکن با این فکر و با این موسسه کمک و همکاری کرد. برای اوّلین بار بعد از دهه­های متمادی بین زعیم روحانی شیعه و زعیم روحانی سنی عبد المجید و بعد از فوت او به فاصله دو سه سال شیخ محمود شلتوت مفتی حاضر مصر و رئیس جامع الازهرا روابط دوستانه­ای برقرار شد و نامه­ها مبادله گردید. قطعا طرز تفکر معظم له و حسن تفاهمی که بین ایشان و شیخ شلتوت بوده موثر بود در اینکه آن فتوای تاریخی معروف را در مورد به رسمیت شناختن مذهب شیعه بدهد. معظم له را نباید گفت نسبت به این مساله علاقه مند بود، بلکه باید گفت عاشق و دلباخته این موضوع بود و مرغ دلش برای آن موضوع پرمی­زد، عجیب این است که از دو منبع موثق می­شنیدم که در حادثه قبلی اخیر که منجر به فوت ایشان شد، بعد از حمله اول که عارض شد و مدتی بیهوش بوده­اند، موضوع تقریب و وحدت اسلامی را مطرح می­کنند و می­گویند من آرزوها در این زمینه داشتم ^[20]».

اگرچه با پیروزی انقلاب اسلامی و با همت و پایمردی امام خمینی(ره)بخشی از آرزوهای آیه الله العظمی بروجردی جامه­ی عمل به خود پوشید؛ ولی امید است که مراجع عظام فعلی و بلکه مراجع دوره­های بعدی این آرزوها را با جدّیت بیشتری پیگیری نمایند و از نقش عظیم و تاثیرگذار خویش در جهت اتحاد امت اسلام هرچه بیشتر استفاده نمایند.

سیره­ی عملی مطهری و وحدت اسلامی

استاد شهید نه تنها در حیطه فکر و نظر به مسأله حیاتی اتحاد اسلامی سخت، باور داشت بلکه در سیره­ی عملی خویش نیز بطور جدّی پایبند بود.یکی از بارزترین نمود این مساله را می­توان در شیوه تحقیقی استاد مشاهده کرد که به پیروی از بزرگانی نظیر مرحوم طبرسی در مجمع البیان و علّامه طباطبایی در المیزان، علاوه بر مراجعه به کتب حدیثی شیعه، به جوامع روایی اهل سنت نیز مراجعه می­کرد و بر خلاف پاره­ای جامداندیشان که در کار مطالعه و تحقیق هم عقیده گزینشی دارند و معتقدند که صرفا باید به کتاب­های شیعه مراجعه کرد، ایشان به کتاب­های حدیثی اهل سنت نیز مراجعه می­کرد و معتقد بود که اگر حدیثی علاوه بر جوامع شیعی، در کتب اهل سنت هم باشد، نشان می­دهد که از ارزش و اعتبار بیشتری برخوردار است و معمولا حدیثی را که مورد اتفاق شیعه و سنی باشد نمی­توان کوچک شمرد، زیرا وقتی هر دو گروه از دو طریق روایت می­کنند، تقریبا نشان دهنده این است که پیغمبر اکرم با امام قطعا این مطلب را فرموده است ^[21]».

با این همه از برخی مولفان و کتاب­هایشان به این خاطر که باعاث تضعیف وحدت میان مسلمانان می­شود سخت انتقاد می­کرد و دردمندانه از آن می­نالید. مثلا در جایی آورده است:« از نظر من افرادی از شیعه امثال مولف احادیث عایشه با امثال مولف ضحی الاسلام و مولف الوشیعه و مولف الصراع بین الاسلام و الوثنیة نوعی همکاری دارند. اگر کسی بگوید اینها در هر دو جهت مخالف همیشه حرکت می­کنند، چگونه همکاری می­کنند؟، به عرض می­کنم لازمه همکاری این نیست که همکاران در جهت مخالف حرکت کنند. گاهی همکاران که هداف واحد را صورت می­دهند در جهت واحد حرکت می­کنند مانند همکاری نخ­های به هم تابیده و همکاری دسته چوب در مثل معروف آن پادشاه و پسران. گاهی در دو جهت مختلف حرکت می­کنند مانند همکاری دو تیغه قیچی که یک محور که در وسط هر دو قرار گرفته آنها را در وضعی قرار داده که اگر یکی به طرف بالا حرکت کند دیگری به طرف پایین حرکت می­کند و اگر یکی به طرف راست برود، دیگری به طرف چپ می­رود و بالعکس. اما نتیجه این حرکات مختلف، قطع کردن و بریدن یک شی بالخصوص است. دو دسته فوق الذکر از مولفین، حالت همان دو تیغه را دارند و آن چیزی که در این میان قطع می­شود و ریشه اش زده می­شود، اسلام  است، آن یکی کافی را از اعتبار می­اندازد و این یکی صحیح بخاری را، آن یکی امام صادق(ع) را از ارزش می­اندازد و این یکی شافعی و ابو حنیفه را. آن که در این میان بریده می­شود و از اعتبار می­افتد اسلام و قرآن است و البته آن محوری را که این دو تیغه را با این ترتیب به یکدیگر مربوط کرده است، در ماورای کشورهای اسلامی باید جست و جو کرد»^[22]. آنچه را که استاد می­فرماید در ماورای کشورهای اسلامی باید جست وجو کرد بی هیچ تردیدی استکبار جهانی به سرکردگی آمریکا و انگلیس است که با استفاده از حکومت دست نشانده خویش یعنی اسرائیل غاصب درصد پیاده­ کردن اهدف شوم توسعه طلبانه و استکباری است و امروزه نیز به خوبی شاهد هستیم که بر سر ملّت­های مظلوم فلسطین و عراق و افغانستان و ..... چه مصیبت­ها و رنج­هایی را فرود می­آورند و این همه نیست مگر دوری از وحدت و انسجام اسلامی که امید است با تلاش­های دلسوزانه مصلحان اجتماعی چه در بین شیعه و چه در میان اهل تسنن جامه­ی عمل به خود بپوشد. اگرچه استاد در مورد غرب و فلسطین و خطر اسرائیل و صهیونیسم که از مهمترین موانع اتحاد اسلامی هستند مباحث مفصلی را مطرح فرموده  است، که مستقیما با بحث فعلی ما در ارتباط است؛ ولی به منظور پرهیز از اطاله کلام خوانندگان عزیر را به کتاب­های استاد و از جمله مجلد هفدهم مجموعه آثار ارجاع می­دهیم و دامنه بحث را به همین مقدار محدود می­کنیم، بدان امید که اگر فرصتی فراهم آمد این بخش از دیدگاه شهید مطهری را در مقاله دیگری مورد بررسی قرار دهیم. از خداوند بزرگ برای روح بلند و ملکوتی استاد شهید غفران و رضوان الهی مسألت می­نماییم.

کتابنامه

المیزان، سید محمد حسین طباطبایی، ترجمه محمد باقر موسی همدانی، دفتر انتشارات اسلامی، وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، جلد دوم، قم

جامعه و تاریخ، مرتضی مطهری، انتشارات صدرا، چ 2، تهران، 1370

نهضتهای  اسلامی درصد ساله اخیر، مرتضی مطهری، انتشارات صدرا، چ 14، تهران 1370

یادنامه علّامه امینی، دکتر سید جعفر شهیدی، محمدرضا حکیمی، موسسه انجام کتاب، تهران 1361.

مجموعه آثار شهید مطهری، انتشارات صدرا، چ 14، مجلدات مختلف

یادداشتهای استاد مطهری، انتشارات صدرا، چ اول، جلد ششم، 1380

روزنامه اطلاعات، دوشنبه 7 اردیبهشت 1383، شماره 23037

قیام و انقلاب مهدی(ع) به ضمیمه شهید، مرتضی مطهری، انتشارات صدرا، ج 5، تهران 1398 قمری