در بیست و پنجمین سالگرد شهادت استاد مرتضی مطهری، «همایش جهانی حکمت مطهر»، 6 تا 9 اردیبهشت، با
هدف تبیین افکار و اندیشه های والای شهید مطهری و با حضور اندیشمندان و محققان داخلی و خارجی و اعضای
خانواده آن بزرگوار، در سالن همایش های بین المللی صدا و سیما، برگزار شد.
این همایش، با محور «آزاد اندیشی و احیای تفکر دینی»، علاوه بر هدف کلی فوق، دو هدف مهم را دنبال می نمود:
اول، متوجه نمودن نسل جوان کشور به اندیشه های استاد؛ دوم، فعال کردن حوزه های فلسفی و کلامی دینی خارج از
کشور و آشنا ساختن محققان و استادان مؤثر خارجی به اندیشه های ایشان. در سطرهای پایانی گزارش، به میزان تحقق
این دو هدف، اشاره خواهیم کرد.
در طول برگزاری همایش، جلسات و میزگردهایی با عناوین «دین، آزادی اندیشه و احیای تفکر دینی»،
«نوآوری های فلسفی و کلامی استاد مطهری»، «دین، زن و حقوق زنان»، «استاد مطهری و مطالعات تطبیقی»،
«شخصیت شناسی مطهری»، «اندیشه های دینی مطهری»، «گفتگوی میان ادیان»، «تکثر گرایی دینی»، «تفکر خلاق
استاد مطهری»، «علم جدید، دین و اخلاق»، «حقوق بشر و اندیشه های سیاسی» و «دین، آزادی و آزاد اندیشی دینی»،
برگزار گردید.
مناسب دیدیم، گزارشی از میزگرد «دین، زن و حقوق زنان» را که با حضور محققانی از ایران، ترکیه، لبنان و کانادا
برگزار شد، به همراه نقد آن منعکس نماییم.
میزگرد «دین، زن و حقوق زنان»
در میان میزگردها و سخنرانی های برگزار شده، تنها جلسه ای که توسط یک خانم اداره شد، میزگرد «دین، زن و
حقوق زنان» بود که مدیر جلسه، خانم دکتر مژگان سخایی، استادیار فلسفه دانشگاه امام صادق(علیه السلام)، بود.
در ابتدای نشست، خانم دکتر لیندا کلارک، استادیار دانشگاه کنکور بدوبا از کانادا، با موضوع «آیت الله مطهری و
زنان، بازسازی مبناگرایی آزاد»، به بیان نظریات خود پرداخت. وی با اشاره به این که کتاب مسأله حجاب شهید مطهری
هنوز به انگلیسی ترجمه نشده است، به بیان مطالبی از این کتاب پرداخت، و گفت: «این کتاب پاسخ های مطهری و
تفکراتش در مورد حجاب است. به نظر من، او در این مسیر، گام متوسطی برداشت.»
خانم کلارک با بیان این که شهید مطهری در زمان خودش محدودیت هایی در بعضی مباحث داشته، صراحتاً وی را
یک لیبرالی محافظه کار دانست که اگر عمر بیشتری داشت، صد در صد عقاید لیبرالی رادیکالی را طرح ریزی می کرد.
این که وی این برداشت را بر اساس کدام یک از نظریات شهید مطهری مطرح کرد، سؤال بی پاسخی است که تعجب
بسیاری از حاضران را برانگیخت.
خانم کلارک همچنین با اعتقاد به این که حجاب یک سمبل انعطاف پذیر است که مانع آزادی فکر و عمل نمی شود،
محدودیت در خانه را اصلی ترین محدودیت زنان دانست و گفت: مطهری به این جنبه از تفکرات سنتی حمله کرد. به
نظر من، سنت بخصوص احادیث - تأکید می کند که خانم ها باید در خانه محصور باشند. هر چند آزادی هایی مثل
رفتن به مسجد و جهاد هم در اسلام برای زنان وجود دارد، اما این اجازه ها محدود است.
مطهری برای حمله به این سنت، دو گونه برخورد کرد؛ یکی از راه ارزیابی مجدد متون، و دیگری تفکر دوباره روی
روانشناسی جنسی. مطهری زیاد روی احادیث تأکید نکرد و تلاش کرد تفسیر مجدد کند. وی به آیه ای که توصیه
می کند، مردان و زنان چشم ها را پایین نگه دارند، نگاه دیگری دارد. مطهری آن را به این معنا نمی داند که چشم ها را
باید برگرداند، بلکه هدف را نگاه خوب و بد می داند. مطهری می گوید: مردان و زنان می توانند در حضور هم باشند،
بدون این که نگاه هایشان را کنترل کنند، چون قادر به کنترل خودشان هستند... .
سپس دکتر عبد الرئوف فضل الله، محقق و دبیر کل مجمع فرهنگی عربی از لبنان، به تشریح مقاله خود پیرامون «زن
و حقوق زن از دیدگاه اسلامی با تأکید بر نظرات استاد مطهری» پرداخت. وی با اشاره به این که در طول تاریخ، زنان با
فشارهای متعددی مواجه بودند، آن را خلاف کرامت انسانی دانست، و در مقابل، به احکام اسلام در برابری حقوق زن
و مرد استناد نمود و گفت: در زمانی که زنان اروپا با بیشترین مشکلات مواجه بودند، اسلام، انسانیت زن را از دیدگاه
مسؤولیت نگاه کرد و اسلام به کار مشترک جهت تکامل انسان بر اساس همکاری دو جنس با هم دعوت نمود. اسلام،
زن و مرد، هر دو را خلیفه خدا بر روی زمین دانست و حق مشارکت در جنگ، کار و... را به شرط حفظ کرامت انسانی،
به زن اعطا کرد.
دکتر عبدالرئوف فضل الله، در ادامه، به بیان تفکرات شهید مطهری در مورد حقوق زن پرداخته و گفت: مطهری در
کتاب «نظام حقوق زن در اسلام» تأکید کرده که زن می تواند کار کند. اما با حفظ کرامت انسانی. متحجرین این را
نمی پذیرند. و جاهلان همه چیز را می پذیرند. اسلام اشتباه هر دو گروه را جبران کرده است. مطهری در حالی حرکت
زنان را حرکت ضروری و بر اساس حفظ کرامت انسانی دانست که غرب، زن را به عنوان کالا برای بازاریابی استفاده
می کرد. مطهری تأکید داشت که قرآن تنها مرجعی است که حقوق واقعی زنان را مطرح کرده است.
وی در ادامه، به طرح مباحث حقوق زنان توسط شهید مطهری اشاره نموده و تأکید بر نیازمندی های زنان را از
ویژگی اصلی مطهری و کتاب زن در حقوق اسلام دانست و افزود: اسلام بر اساس ملاحظات نظر داده است، در حالی
که اجتهاد فقیه می تواند هماهنگی با مسائل جامعه برقرار کند. (بد نیست بدانید، بی دقتی این سخنران، در تورق مقاله،
سبب برخورد مداوم برگه ها با میکروفون می شد که این صدا، مانع از درک مطالب ایشان بود و مترجمین، دائماً به
سخنرانی تند و نامنظم این سخنران اعتراض می کردند. لذا بخشی از مطالب ایشان اصلاً قابل شنیدن و انعکاس نبود!)
دکتر حسن خجسته، عضو هیأت علمی دانشکده صدا و سیما، نیز درباره «مبانی حقوق زن از دیدگاه شهید
مطهری، نگرش سنتی یا دینی، شباهت ها و تفاوت ها» به تبیین متدولوژی شهید مطهری در تبیین مسائل زنان
پرداخت. وی مطهری را اولین فریادگر در مقابل فمنیسم دانست که در کتاب های نظام حقوق زن در اسلام، مسأله
حجاب، پیامبر امّی، داستان راستان، اخلاق جنسی و... به نجات ارزش زن پرداخته است.
دکتر خجسته، با اشاره به نگاه ویژه شهید مطهری به نهاد خانواده، تبیین مسائل زنان توسط ایشان را بر اساس،
اصالت نظام خانواده، برابری انسانی میان زن و مرد و تفاوت جنسیتی دانست. وی افزود: از دیدگاه مطهری، نگرش
نسبت به زنان، در سه گروه عمده خلاصه می شود: 1 گروهی که زن را به عنوان یک شی ء می دانند که بر این اساس
ملعبه مرد است (نه جامعه مردان) و نقشی هم در حیات جامعه ندارد. 2 گروهی که نقش زن را بی بها و فقط در جهت
فساد می دانند که به اعتقاد مطهری با این نگرش، زن در خدمت تاریخ مردانه است. 3 گروهی که زن را به عنوان یک
شی ء گرانبها می نگرند که در این صورت، زن دارای دو ویژگی رشد استعداد و دوری از ابتذال و بهره گیری مردان است
و این نگرش، متعالی ترین نگاه نسبت به زنان می باشد.
در ادامه، خانم دکتر سمیرا آکینسی، استادیار علوم ارتباطات دانشگاه آنادولو از ترکیه، نیز پیرامون تأثیرات تعالیم
اسلام بر حقوق بشر و حقوق زنان به گفت و گو پرداخت. وی با اشاره به این که تا سال 1948، زنان اروپا آزادی
نداشتند، زنان مسلمان را دارای حق ارث و رأی دادن دانست و گفت: پیامبر حتی در فتح مکه از زنان نظر می گرفت.
حجت الاسلام و المسلمین محمد زیبایی نژاد،مدرس حوزه علمیه قم و مسؤول دفتر مطالعات زنان، نیز «مبانی
حقوق زن در اسلام» را تبیین نمود. وی با اعتقاد به این که شهید مطهری با گزاره های «برابری زن و مرد در انسانیت»،
«ارزشمندی مشترک زن و مرد» و «تفاوت بر اساس انتظار»، خود را از تفاسیر سنتی حقوق زن، جدا کرده، افزود:
مطهری تفاوت های ناشی از احساسات و تمایلات متفاوت را باعث ایجاد پیوند میان زن و مرد می دانست.
حجت الاسلام زیبایی نژاد، با بیان این که فمینیسم رادیکال، مرد را دشمن زن می داند، اما بعضی معتدل ترها استقلال
زن و مرد را مطرح می کنند، گفت: مطهری معتقد است: باید به تفاهم زن و مرد توجه کرد. وی افزود: فمنیسم ها در تک
تک گزاره های حقوقی بین زن ومرد یکسانی می خواهند، اما مطهری حقوق و فرصت های زن را دارای ارزش یکسان
می داند. زیبایی نژاد در پایان، بر این نکته از دیدگاه مطهری تأکید نمود که ارزشمندی زن و مرد یکسان است، اما
ارزش های هر دو با هم تفاوت دارد. مطهری همواره بر مشارکت اجتماعی زنان، با قید ویژگی های زنانه، تأکید کرد.
جلسه پرسش و پاسخ
یکی از ایرانیان حاضر در سالن، به نمایندگی از عده بسیاری از حاضران، پرسید: چرا خانم کلارک، مطهری را به
لیبرالیسم نزدیک کرد؟ خانم کلارک به جای پاسخ گویی و رفع این شبهه، در پاسخ، بحث را به سمت دیگری سوق داد
و پرسید؟ چرا باید حقوق زن در ایران اینطور باشد؟ چرا باید حق طلاق با مرد باشد!!
این توجیهات بی اساس و بی ربط، بر عدم توانایی خانم کلارک در توجیه لیبرالیسم بودن شهید مطهری افزود. اما
حجت الاسلام زیبایی نژاد، پاسخ جامع و بسیار زیبایی به خانم کلارک داد، و گفت: مشکل اصلی ما این است که
اندیشمندان، وقتی در فرهنگ بیگانه ای بخواهند نظر بدهند، بر اساس فرهنگ خودشان بحث می کنند. لیبرالیسم بر
چند پیش فرض استوار است: 1 انسان محوری: که کاملاً از اندیشه ما جداست؛ 2 سکولاریسم: که ما هرگز راضی به
جدایی دین از اجتماع نیستیم؛ 3 سببیت گرایی: که بر این اساس، هیچ کس را نمی توان به خاطر اندیشه اش مؤاخده
کرد، اما در اندیشه دینی ما، بعضی امور خیر و برخی شرّند؛ 4 فردگرایی که در این مورد هم ما با لیبرالیسم توافقی
نداریم. شهید مطهری معتقد است که ما در تمام این امور، از لیبرالیسم جدا هستیم. پس چطور می شود خودش یک
لیبرال باشد؟!
ظاهر امر نشان می داد که کلارک کاملاً مغلوب این سخنان شده و فقط پس از ادلّه آقای زیبایی نژاد، عنوان کرد که من
یک اندیشمند غربی هستم و خیلی خوشحالم از این که به ایران آمدم و نمونه های غربی را مطرح می کنم که موجب
می شود، این بحث ها پیش آید.
نکته جالب در این نشست، پرسش یکی از بانوان ایرانی بود که مشابه آن را خانم کلارک نیز مطرح نمود. وی گفت:
در حال حاضر چرا یک زن ایرانی در میان سخنرانان همایش نیست که ما بتوانیم در مورد مسائل زنان بحث کنیم؟ خانم
دکتر سخایی (مدیر جلسه) نیز در جواب ایشان فقط به همین پاسخ بسنده کردند که وقت کافی وجود نداشته است.
البته این جواب، برای هیچ یک از حضار و شاید حتی برای خود خانم سخایی هم قانع کننده نبود.
این خانم در ادامه، سؤال دیگری را مطرح نمود. وی گفت: مگر ما نمی گوییم که حجاب مصونیت است. پس چرا
برای زن ایرانی مصونیت نمی آورد و ما اصلاً در تهران، مصونیت برای زنان نداریم؟!
دکتر خجسته در پاسخ ایشان تأکید نمودند که باید مصونیت را با کشورهای دیگر مقایسه کنید. در ده سال گذشته،
در فرانسه، 50 درصد زنان گفته بودند که ما مورد آزار جنسی هستیم. لیبرالیسم تلاش می کند، قدرت را بین زن و مرد
تقسیم کند، اما نتوانسته است؛ چون در خانواده های غربی خشونت زیاد است. اما در حوزه دین تفسیر دیگری با
عنوان «رابطه بین مرد و زن» داریم. بر این اساس، تمام زن ها یا دختر هستند یا همسر و یا مادر. مرد در اسلام با دختر،
همسر و مادرش باید روابط ویژه ای داشته باشد. اسلام تأکید دارد که اگر خواستی فرزندانت را ببوسی، اول دختر را
ببوس. روایت دیگری می گوید: خدمت مرد به زن در اسلام، پاداش دارد. امام خمینی (ره) در طول زندگی، یک بار برای
غذا از همسرش اشکال نگرفت. اما در تفکر غربی، مرد می تواند از زن توقعات زیادی داشته باشد. در اسلام اگر پدر و
مادر همزمان، فرزند را صدا زدند، واجب است فرزند اول جواب مادر را بدهد. اسلام بهشت را زیر پای مادران
می داند، نه در جیب پدران... .
در پایان میزگرد، خانم کلارک باز هم تأکید کردند که کاش زنان ایرانی اینجا حضور داشتند، نگرانی هایشان را
می گفتند، و ما با آن ها گفت و گو می کردیم.
نقدی کوتاه بر «حکمت مطهر»
چندی پیش، آقای لاریجانی، پس از یک دهه فعالیت پویا در صدا و سیمای جمهوری اسلامی، به مدیریت خود
پایان داد. در شرایطی که خیلی از ارگان ها و شخصیت ها درگیر مسائل سیاسی شده و وظیفه اصلی خویش را از یاد
برده بودند، صدا و سیما، کار ماندگار و جاودانی را انجام داد که شاید به عنوان آخرین فعالیت لاریجانی، در عرصه
صدا و سیما، در یادها باقی بماند. صرف نظر از نقدهای محتوایی و ظاهری (که به برخی از آن ها اشاره خواهیم کرد)،
کنگره نکوداشت شهید مطهری، با عنوان «حکمت مطهر»، یکی از افتخارات اخیر است که قابل انکار نمی باشد.
همان طور که پیش از این گفته شد، عدم حضور زنان فرهیخته ایرانی (حوزوی و دانشگاهی)، در میان سخنرانان،
یکی از دغدغه های اصلی موجود در میان حضار، به ویژه بانوان، بود. این انتقاد از سوی یک خانم کانادایی، امری
منطقی و بجاست. سؤال اصلی این است که ما کجا و در چه زمانی باید در باور دیگران بگنجانیم که در ایران، زنان
روشنفکر حوزوی و دانشگاهی وجود دارند که قابلیت وارد شدن در عرصه های بین المللی را دارند و حرف هایشان
ناب و قابل تأمل است؟
به علاوه، حضور کمرنگ خواهران حوزوی در میان حضار، امری محسوس و غیر قابل انکار بود. در بسیاری از
جلسات پرسش و پاسخ، سؤالات از سوی مردان ایرانی و خارجی و یا زنان کشورهای دیگر مطرح می شد (البته به غیر
ازمورد مذکور). شاید این ضعف، در سال های آینده، با تلاش بیشتر مدیران مدارس علمیه خواهران و مسؤولان مرکز
مدیریت حوزه های علمیه خواهران، قابل حل باشد.
در مقابل حضور کمرنگ خواهران حوزوی، دانشجویان زیادی در همایش حضور داشتند که این حضور، حاکی از
یک حرکت دانشجویی جهت شناخت شخصیت و افکار شهید مطهری بود. با این وجود، نکته اساسی در حضور برخی
از دانشجویان، پوشش های نامناسب و چهره های هزاررنگ دختران بود که در مقایسه با زنان کشورهای دیگر، موجب
تأسف می شد؛ چرا که خارجی ها، اغلب با پوشش های نسبتاً اسلامی و به مراتب متین تر از برخی ایرانیان حاضر شده
بودند که البته نقطه امیدی بود برای این که جوانان، از همنشینی با این افراد، در این زمینه، تأثیر پذیری داشته باشند.
جالبتر این که خانم کلارک کانادایی، با پوشش نسبتاً مناسب خودش، و با وجود افکار بعضاً غلط، نسبت به اندیشه های
مطهری، بارها طی سخنرانی و پرسش و پاسخ، بر مسأله حجاب تأکید کرد و ارزش سمبلیک روسری ها را گوشزد نمود.
یکی از اصلی ترین نکات، بین المللی کردن شخصیتی ایرانی، مذهبی و انقلابی همچون مطهری است که
بالاترین ارزش ها را دارا می باشد و امید است که در مورد دیگر متفکران اسلامی نیز این گونه همایش ها تکرار شود.
کنار هم قرار گرفتن فرهیختگان حوزوی، دانشگاهی و خارجی و تبادل نظر پیرامون یک موضوع واحد، یکی از
محاسن اصلی این گونه برنامه هاست که مسؤولان امر به این نکته توجه ویژه ای داشته اند. علاوه بر این، در جامعه ما،
شاید عده ای توجه کافی به روحانیت نداشته و هرگز حاضر نمی شوند به مباحث آن ها توجه کنند، لکن در چنین
جمعی در کنار شنیدن آراء و نظرات فرهیختگان دانشگاهی داخلی و خارجی، به افکار و مطالعات وسیع و قابل تأمل
حوزویان نیز پی برده و در پاره ای مسائل فقهی و فلسفی و... تفاوت مطالعات تخصصی این قشر و اقشار دیگر را درک
نمایند.
در یک مقایسه سطحی میان مباحث و سخنرانی های اندیشمندان ایرانی و خارجی، سطح علمی بسیار بالای
اندیشمندان ایرانی کاملاً مشهود بود.
یکی از روزنامه های صبح، در نقدی با عنوان «طهارت از نقد»، به عنوان «حکمت مطهر» برای این همایش
اعتراض کرده بود و با تأکید بر این که شما با انتخاب این نام، مطهری را حکیمِ مطهری دانستید که طهارت کامل در افکار
اوست، نوشته بود: «در همایش، همه مطهری را یگانه درّ مخزن معرفت و حکمت اسلامی معرفی کردند که از هر چه
سخن گفته، درست بوده و امروز نیز تمام آن درّ نادر نیاز جامعه است». هر چند این حرف کاملاً خلاف واقعیت است،
اما باید گفت: متفکران، از آن جایی که به هیچ نقطه ضعفی در افکار ایشان پی نبرده بودند، لذا برخی سعی داشتند، وی
را لیبرالیسم و سکولاریسم بنامند، تا از این روزنه، به شخصیت مطهری خدشه وارد نمایند.
ارتباط برقرار کردن میان تفکرات شهید مطهری، با اندیشه های لیبرال و سکولار، در نطق برخی سخنرانان، گاه در
لفافه و گاه به طور واضح مطرح می شد. به عنوان نمونه، دکتر فرهنگ رجایی، استاد ایرانی و دانشیار دانشگاه کارلتون
کانادا، در میز گرد «علم جدید دین و اخلاق»، در خلال بحث پیرامون بررسی دلایل روشنفکری مطهری، وارد نشدن
ایشان در حزب جمهوری اسلامی را یکی از مؤکدات روشنفکری مطهری دانست. این بیان که تصور سکولار بودن
مطهری را در اذهان تداعی می کرد، با انتقاد لاریجانی و یکی از حضار، در جلسه پرسش و پاسخ مواجه شد و در حالی
که حاضرین در انتظار رفع شبهه از سوی دکتر رجایی بودند، وی بدون هیچ پاسخ قانع کننده و پیش از پایان وقت جلسه
(به دلیل تداخل با برنامه دیگرشان)، جلسه را ترک کرد!
در میان ارائه کنندگان مقالات، مقاله «مسأله اندوه از دیدگاه شهید مطهری» که توسط خانم دکتر نایلا سلیمانپور،
استادیار دانشگاه خزرباکو، ارائه شده بود، بسیار تأثر برانگیز بود. این مقاله اگر چه دارای بار علمی بسیار کمی بود، به
دلیل قرائت تألم برانگیز و سوژه ظریف و دور از ذهن کارشناسان دیگر، تا حد زیادی تأثیر گذار بود.
همانطور که گفته شد، توجه دادن نسل جوان کشور به اندیشه های استاد، یکی از اهداف اصلی این همایش بود
که به نظر می رسد، حضور جوانان در همایش، بسیار چشمگیر بود که این مسأله نشانگر تحقق نسبی این هدف
می باشد. جوانان خبرنگار، دانشجو، محقق و... حضور مداومی در این همایش داشتند.
فعال کردن حوزه های فلسفی و کلامی دینی خارج از کشور و آشنا ساختن محققان و استادان مؤثر داخلی به
اندیشه های مطهری، یکی دیگر از اهداف همایش بود که بر اساس آن چه گفته شد، تطابق بیانات محققان داخلی و
خارجی به حدود بالاتر آشنایی اندیشمندان داخلی صحه می نهاد که البته اگر غیر از این بود، موجب تعجب
می گردید. به هر حال، فعال شدن حوزه ها و محققان و استادان خارجی، علاوه بر تلاش بیشتر و مطالعات عمیق تر
استادان داخلی، در سال های آینده، امری قطعی است. و به طور حتم این نکته نیز از مصادیق احیای بخشی از اهداف
برگزار کنندگان همایش است.