چهارشنبه
12 اردی بهشت 1386
14 ربیع الثانی 1428
2 . May . 2007
چکیده
از مهم ترین خدمات استاد مطهری در طول حیات پربرکتش، ترسیم جهان بینی ناب
اسلامی از راه تدریس، سخنرانی و نوشتن کتاب است. امام خمینی رحمه الله در مورد این
ویژگی استاد می فرماید: «مطهری در اسلام شناسی و فنون مختلفه اسلام و قرآن کریم
بی نظیر بود. ... آنچه از این استاد شهید باقی مانده، با محتوای غنی خود، مربی و معلم
است. ... آثار قلم و زبان او، بی استثنا آموزنده و روان بخش است. ... او با قلمی روان و
فکری توانا، در تحلیل مسائل اسلامی و توضیح حقایق فلسفی با زبان مردم و
بی اضطراب به تعلیم و تربیت جامعه پرداخت.» بر آن شدیم تا به مناسبت سال روز
شهادت آن بزرگ مرد عرصه اندیشه، به معرفی برخی از کتاب های آن استاد فرزانه
بپردازیم.
انسان کامل
کتاب انسان کامل، مجموعه ای است مشتمل بر سیزده جلسه سخنرانی اندیشمند شهید استاد
مطهری با عنوان «انسان کامل» که در سال 1353 و در ماه مبارک رمضان ایراد شده است. انتخاب
این موضوع از سوی استاد شهید، به دلیل رواج اندیشه هایی بود که فقط به جنبه اجتماعی اسلام
نظر داشتند و به بُعد معنوی این دین انسان ساز اهمیت نمی دادند.
استاد شهید برای آنکه آشکار سازد اسلام، دینی مقدس و کامل است و انسان اسلام، انسانی
چند بُعدی است که همه دستورهای این مکتب الهی را به طور هماهنگ اجرا می کند، این بحث
را مطرح و همچنین نظر دیگر مکتب ها را درباره انسان کامل بررسی کرد.
نبوت
نبوت، مجموعه ای است مشتمل بر چهارده جلسه بحث و انتقاد در انجمن اسلامی پزشکان که
در سال 1348 ایراد شده است. شیوه بحث، ابتکاری است و استاد شهید با آگاهی از دیدگاه های
متکلمان و فیلسوفان در این مورد و با توجه به آموزه های علومی مانند روان شناسی و با عنایت به
شبهه هایی که در این باره وجود دارد، به بحث می پردازد. استاد شهید مطالب خود را در چهار
بخشِ راه های اثبات نبوت، وحی، معجزه و اعجاز قرآن دسته بندی کرده و درباره ماهیت وحی و
معجزه که معمولاً کمتر بحث می شود، به تفصیل سخن رانده است.
سیری در سیره نبوی
رفتار، منش و گفتار پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله ، درس آموز، انسان ساز و تحول آفرین است. این مجموعه
رفتار که از آن به «سیره» تعبیر کرده اند، از نظر اسلام، یکی از منابع شناخت به شمار می رود.
علامه شهید مطهری در مورد انگیزه اش از نوشتن کتاب سیری در سیره نبوی می نویسد: «در سیره
و رفتار پیامبر، شاید ما کوتاهی کرده باشیم. چند سال پیش من فکر کردم که در زمینه سیره
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ، کتابی بنویسم. تعداد زیادی یادداشت تهیه کردم، ولی هر چه جلوتر رفتم، دیدم
مثل این است که دارم وارد دریایی می شوم که به تدریج عمیق تر می شود. همان طور که سخنان
پیامبر ما عمیق است، رفتار پیغمبر ما آن قدر عمیق است که از جزئی ترین کار پیغمبر می شود
قوانین استخراج کرد. یک کار کوچک پیامبر، یک چراغ یا یک شعله یا نورافکن است برای انسان
تا مسافت های بسیار دور را نشان بدهد».
سیری در نهج البلاغه
نهج البلاغه که اکنون در دست ماست و روزگار از کهنه کردن آن ناتوان است، منتخبی از خطابه ها،
دعاها، وصیت ها، نامه ها و جمله های کوتاه مولای متقیان امام علی علیه السلام است که به وسیله
سیدرضی در حدود هزار سال پیش گردآوری شده است.
استاد شهید مرتضی مطهری در مورد کتاب سیری در نهج البلاغه چنین می نویسد: «آنچه در
این کتاب آمده، مجموعه مقالاتی است که در سال های 5152 در مجله مکتب اسلام منتشر شده
است. این کتاب در واقع، بستری برای شناختن مکتب علی علیه السلام و تحقیق در محتوای نهج البلاغه است».
قیام و انقلاب مهدی علیه السلام
اندیشه پیروزی نهایی نیروی حق بر نیروی باطل، گسترش جهانیِ ایمان اسلامی، استقرار کامل و
همه جانبه ارزش های انسانی، تشکیل جامعه ایده آل و سرانجام، اجرای این اندیشه انسانی به
وسیله شخصیتی مقدس و عالی قدر که در روایات اسلامی از او به «مهدی» تعبیر شده، اندیشه ای
است که کم و بیش همه فرقه ها و مذاهب اسلامی با تفاوت ها و اختلاف هایی بدان مؤمن و
معتقدند. استاد شهید مطهری در کتاب قیام و انقلاب مهدی علیه السلام به بررسی این اندیشه اسلامی از
دیدگاه فلسفه تاریخ پرداخته است.
داستان راستان
کتاب داستان راستان، شامل مجموعه ای از داستان های واقعی از زندگی پیشوایان دین است.
بیشتر این داستان ها از کتاب های حدیث گرفته شده و قهرمان داستان از پیشوایان بزرگ دین
است. استاد مطهری نام این کتاب را به این دلیل که بیشتر قهرمانان این داستان ها راست رو و بر
صراط مستقیم هستند و در زبان قرآن کریم «صدیقین» نامیده شده اند، داستان راستان گذاشته
است. این داستان ها افزون بر اینکه می تواند راهنمای اخلاقی و اجتماعی سودمندی باشد، معرف
روح آموزه های اسلامی نیز هست. حکایت هایی از جوان مردی، ایثار، پرهیزکاری و هزاران
صفت نیکو در این داستان ها شکل می گیرد و خواننده را با دنیایی از آموزه های خوب و نیکو
آشنا می کند.
مسئله حجاب
کتاب مسئله حجاب، سلسله سخنرانی های استاد مطهری در انجمن اسلامی پزشکان است. آن
استاد فرزانه معتقد بود که گذشته از انحراف های عملی فراوانی که در زمینه حجاب به وجود
آمده، این مسئله و دیگر مسائل مربوط به زن، وسیله ای در دست برخی افراد ناپاک قرار گرفته
است که بر ضد دین مقدس اسلام تبلیغات منفی می کنند.
این کتاب دو بخش دارد. شهید مطهری در بخش اول ابتدا نشان می دهد که مسئله پوشش زن
از ویژگی های اسلام نیست و میان ملت های دیگر نیز وجود داشته است. سپس به عده ای که
طرفدار بی حجابی زن و نشست و برخاست او با مردان بیگانه در جامعه هستند، پاسخ می دهد.
در بخش دوم، به عده ای پاسخ می دهد که معتقدند زنان باید حتی چهره و دست خود را از
نامحرم بپوشانند و به خانه نشینی زن عقیده دارند. استاد مطهری در این کتاب ثابت می کند که نظر
اسلام، حفظ حریم و حضور باوقار زن در جامعه با پوشش مناسب است.
نظام حقوق زن در اسلام
از جمله مسائلی که برای مدتی طولانی، ذهن و اندیشه استاد شهید مطهری را به خود جلب کرده
بود، شبهه های مربوط به زن و حقوق زن در اسلام بود. ایشان در مقدمه کتاب عدل الهی، در مورد
انگیزه نوشتن کتاب نظام حقوق زن در اسلام می نویسد: «احساس کردم مدتی است عده ای در
سخنرانی ها، کلاس ها و مقالات خود، نظر اسلام را درباره حقوق و حدود وظایف زن به صورت
غلطی مطرح می کنند و این باعث بدبینی زنان و مردان به اسلام شده است. پس بر این شدم که
منطق مستدل و پولادین اسلام را درباره زن و حقوق زن و حدود وظایف زن روشن کنم».
مباحث کتاب بر دو بخش تقسیم می شود: مباحث تئوری و زیربنایی و پاسخ به اشکال ها. در
بخش اول، این مباحث را می خوانیم: رابطه اسلام و تجددزدگی، مقام انسانی زن در قرآن، مبانی
طبیعی حقوق خانواده، و بحث تفاوت های زن و مرد از نظر جسمی و روانی. استاد در بخش
دوم، به بررسی اشکال ها در این مورد پرداخته است: خواستگاری، ازدواج موقت، استقلال
اجتماعی زن، مهر و نفقه، مسئله ارث، حق طلاق و تعدد زوجات.
حق و باطل
کتاب حق و باطل، مجموعه چند درس و سخنرانی است که استاد شهید مرتضی مطهری در
آخرین سال های قبل از پیروزی انقلاب اسلامی ایراد فرموده است. در آن سال ها، طولانی شدن
حکومت ظالمانه طاغوت و تسلط ظاهری آن بر جامعه، سبب شده بود تا در بعضی اندیشه ها،
تردیدها و پرسش هایی در مسئله حق و باطل به وجود آید. بر این اساس، منزلت واقعی حق و
باطل در هستی، جامعه و تاریخ مورد سؤال قرار می گرفت و زمینه برای پذیرش اندیشه ها و
فلسفه های نادرست مادی پدیدار شده بود. استاد شهید با تشخیص اهمیت مسئله و ضرورت
حل آن، به طرح مسئله حق و باطل پرداخت و بر اساس اندیشه قرآنی و حکمت الهی اسلامی،
بیان کرد که مدار هستی بر حق است. شر و باطل در هستی اصالت ندارد و در زندگی انسانی نیز
آنچه اصالت و پایداری دارد، فطرت الهی انسان است.
علل گرایش به مادی گری
موضوع اصلی بحث کتاب علل گرایش به مادی گری، اثبات یا انکار خداست که به یقین،
حساس ترین و شورانگیزترین موضوعی است که از فجر تاریخ تاکنون اندیشه ها را به خود
مشغول داشته است و می دارد. آنچه در این کتاب درباره علل گرایش به مادی گری آمده، در
حقیقت، نقد و بررسی گوشه ای از تاریخ عقاید و اندیشه های بشری است. تجزیه و تحلیل
رویدادهای تاریخی، از این نظر که با عوامل پیچیده ای سر و کار دارد، بسی دشوار است؛ به ویژه
اگر به تحولات عقاید و اندیشه ها مربوط باشد.
استاد درباره انگیزه نوشتن این کتاب نوشته است: «ماتریالیسم در عصر ما خصوصا در کشور
ما، جامه منطق را از خود دور کرده و به سلاح تبلیغ مجهز شده است. از این رو، ابایی ندارد که
علل گرایش ها و اِعراض ها را به گونه ای دیگر که با هدف های از پیش تعیین شده سیاسی و
اجتماعی منطبق باشد، توجیه و تفسیر کند».
آزادی معنوی
کتاب آزادی معنوی، مجموعه ای است مشتمل بر پانزده سخنرانی استاد شهید مطهری که در
زمان ها و مکان های گوناگون ایراد شده و وجه مشترک آنها این است که موضوعشان، مسائل
معنوی، خودسازی و تزکیه نفس است. کتاب، گام به گام انسان را به سوی خودسازی و تقوا
حرکت می دهد و در واقع، سلوکی معنوی است. کتاب از هشت فصل تشکیل شده است که
عبارتند از: آزادی معنوی، عبادت و دعا، توبه، هجرت و جهاد، بزرگی و بزرگواری روح، ایمان به
غیب، معیار انسانیت و مکتب انسانیت.
هدف زندگی
کتاب هدف زندگی، مجموعه پنج درس از شهید بزرگوار استاد مطهری است که در سلسله
درس های «جهان بینی اسلامی» در سال 1351 ایراد شده است. استاد در این درس ها، هدف
زندگی را از دیدگاه قرآن و اندیشه های بشری بررسی می کند، افق بحث را از هر طرف می گشاید
و اندیشه آدمی را به سیر در عرصه های گوناگون می کشاند؛ زیرا اگر هدف زندگی چنان که قرآن
می خواهد، آشکار گردد و مورد توجه قرار گیرد، زندگی ها گرم و نورانی می شود و انسانی دیگر و
جامعه ای دیگر در صحنه حیات رخ می نماید؛ همان چیزی که بشر امروز سخت تشنه آن است.
خدمات متقابل اسلام و ایران
بیشتر مردم ایران، مسلمان هستند. ما مسلمانان ایرانی، به اسلام از آن رو که مذهب ماست، ایمان
داریم و به ایران به حکم اینکه میهن ماست، مهر می ورزیم. بر این اساس، سخت علاقه مندیم
مسائل مشترک اسلام و ایران را درک کنیم. بیشتر این مسائل در قالب سه پرسش خلاصه می شود:
1. آیا احساس های مذهبی و میهنی ما با یکدیگر متضاد هستند یا هیچ گونه تناقضی میان آنها
وجود ندارد؟
2. اسلام آن گاه که در چهارده قرن پیش به ایران وارد شد، چه دگرگونی هایی در میهن ما به
وجود آورد؟ از ایران چه گرفت و به ایران چه داد؟ آیا برای ایران موهبت بود یا فاجعه؟
3. ملت های بسیاری به اسلام گرویدند و با همراهی و هم فکری، تمدن سترگ اسلام را پدید
آوردند. سهم ما ایرانیان در این خدمات و پیدایش تمدن اسلامی چقدر است؟ انگیزه ایرانی ها در
این خدمات چه بوده است؟
کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران سه بخش دارد و پاسخ گوی سه پرسش یاد شده است.
بخش اول، اسلام و مسئله ملیت؛ بخش دوم، خدمات اسلام به ایران؛ بخش سوم، خدمات ایران
به اسلام.