• همشهری، ش 3974، 12/2/85

در این گفت وگو به آرای فقهی و کلامی شهیدمطهری رحمهم الله از زبان مهدی مهریزی بیان شده، که به مهم ترین نکات ایشان اشاره ای می شود.
رویکرد فقهی شهیدمطهری رحمهم الله را چگونه ارزیابی می کنید؟
ایشان در دوره ای که در قم بودند، بیشتر به مباحث فلسفی می اندیشیدندد، بعدها وقتی که به تهران مراجعت می کنند و در مواجهه با مسائل اجتماعی و پرسش های جدید، به مباحث فقهی توجهی نشان داد.
پس از این که ایشان در تهران، با رویکرد کلامی مواجهه شد و به عنوان یک متکلم ظهور می کند و این مبتنی بر تعریف خاصی از کلام است منظور شما از کلام ایشان در اینجا هست؟
از کلام دو تعریف وجود دارد. گاهی می گوییم متکلم کسی است که از اعتقادات دینی دفاع می کند. در تعریف دیگر که ایشان نیز این تعریف را می پذیرد می گوییم متکلم کسی است که می خواهد از دین دفاع کند (که البته معنای عام تری دارد)؛ تبیین دینی و دفاع از دین در برابر پرسش هایی درباره دین.
متکلم در این فرض وقتی در یک موضوع فقهی یا تاریخی با پرسش مواجه شد، از دین به
...................................................................... ص 118 ......................................................................

• روش متکلمانه دفاع می کند. ازاین رو، مطهری می گوید متکلم کسی است که دفاع و تبین عقلانی از دین را به عهده دارد. مثلاً در کتاب «مسأله حجاب» صیغه اصلی نظرات وی، کلامی است. بر اساس همین روش عقلانی است که ایشان، وقتی به حوزه فقه وارد می شود، در مقام یک فیلسوف فقه ظهور می کند.

آیا ورود شهید مطهری رحمهم الله به فقه و کلام که در دوره های متأخر زندگی وی انجام می شود، بیشتر از زاویه فلسفه صورت نمی گیرد؟
بی شک ذهنیت فلسفی تأثیر گذار بوده، شهید مطهری رحمهم الله مثلاً مانند مرحوم کمپانی رحمهم الله نیست که اصول فقه را با فلسفه بیامیزد، چون مطهری ذهنیت تعقلی داشته است. در واقع مطهری با نگاه بیرونی به این دانش ها پرداخته و آنها را تجزیه و تحلیل کرده است.
آیا کاربرد وسیع عقل با سنت حوزوی زمان شهید مطهری4 هم خوانی داشته است؟
استاد مطهری راه های وسیع تر و روشن تری را در برابر عالمان حوزه قرار می دهد و در واقع، خواهان آن است که، فقه در زندگی اجتماعی مردم اجرا شود، پس باید فقه را متناسب با نیازهای عصر گردانید. ایشان معتقد بودند که، باید زمینه های ورود فقه را متناسب با نیازها و شرایط زمانه فراهم کرد. بنابراین او با معیار قرار دادن عقل و عدالت، خواهان حل این معضل می شود.
با توجه به این که شهیدمطهری رحمهم الله معتقد بر اهل «حریت فکر» بودند، تحولات بعد آرای وی، شخصا چه انتقاداتی بر روش ها و اصول فقه و کلام سنتی وارد می کرد و آیا احیانا قائل به نوآوری یا اصلاح در این زمینه بودند؟ چگونه؟
استاد مطهری رحمهم الله در کتاب های «سازمان روحانیت» و «ده گفتار» یا «بیست گفتار» انتقاداتی بر شیوه های فقاهت وارد می سازد. در کل، شهید مطهری رحمهم الله در این زمینه به انتقاد از عوام زدگی، عدم توجه به مسائل نیازها و اقتضائات روز و... می پردازد. یک بخش دیگر انتقادات شهید مطهری رحمهم الله در آثار دیگرش، مکررا بر این نکته تأکید دارد که، عقل و عدالت به طور جدی به کار گرفته نمی شود، البته وی از زاویه ایجابی و اثباتی به این مسأله می نگرد نه سلبی. منتهی نوآوری به معنای تطبیقی قضیه را در آثار وی کمتر سراغ داریم.
اصلاحی که در شیوه یا در دستگاه فقهی آیت اللّه مطهری رحمهم الله مورد نظر قرار می گیرد، چه اقتضائاتی را به ویژه در مفهوم اجتهاد از نظر وی ایجاد می کرده است؟ آیا براین اساس ایشان قائل به تجدید نظر در مفهوم اجتهاد مصطلح بود یا خیر؟
...................................................................... ص 119 ......................................................................

• اگر ابزار اجتهاد یا سازمان های اصلی در اجتهاد را مورد نقد و بررسی قرار بدهید، نتیجه اش تجدید نظر در مفهوم مصطلح اجتهاد نیز خواهد بود. مثلاً اگر بگویید شیوه ای که دستگاه اجتهاد برای ارزیابی اسناد دارد، کامل نیست و باید شیوه های دیگری نیز به کار گرفته شود، یا اگر در دستگاه اجتهاد عقل جایگاه گسترده ای نداشته و برایش یک جایگاه گسترده ای را پیشنهاد کنید، به نظرم به تجدید نظر در مفهوم اجتهاد می رسید. بحث دیگر اجتهاد شورایی است که شهید مطهری رحمهم الله مطرح می کند. او می گوید اجتهاد باید به سوی اجتهاد شورایی پیش برود. مسلما اینها چیزهایی است که تفاوت های جدی ایجاد می کند و سازمان فقاهت و اجتهاد که امروزه به آن می گوییم فلسفه فقه، بحث های بیرونی مربوط به فقه و تحلیل بیرونی خود اجتهاد است. اگر خود این عملیات را از بیرون نگاه کنیم، آسیب هایش را بشناسیم و راهکار برایش ارائه دهیم، این بحث در چارچوب فقه می گنجد.

به نظر شما امروز از چه وجوهی از آراء و تفکرات شهید مطهری رحمهم الله می توانیم بهره مند شویم؟
اگر چهار عنصر اساسی را که حرف های اصلی وی است؛ یعنی به کار گرفتن عقل، قاعده قراردادن عدالت، بحث نقد محتوایی احادیث و آسیب شناسی اجتهاد به عنوان یک عملیات در سازوکار اجتهاد به کار ببریم، بسیاری از آرایی که محل بحث و نزاع است، حل خواهند شد.
آشنایی روشن فکران ایرانی با روشن فکران غرب
گفت وگو با: حسن یوسفی اشکوری
شرق، ش 735، 17/2/85
این مقاله حاصل گفت وگوی روزنامه شرق با یوسفی اشکوری در رابطه با نقد سنت و وجه فلسفی و همچنین رابطه روشن فکران ایرانی با روشن فکران نواندیشان غرب می باشد که به پاره ای از بیانات مهم ایشان اشاره ای می شود.
روشن فکران ایرانی چه زمانی و چگونه با آثار متفکران و روشن فکران غرب آشنا شدند و در پی این آشنایی چه اندازه تأثیر گرفتند و تا چه حد تأثیرگذار بودند؟
در جهان اسلام، مفهوم روشن فکری تحت تأثیر غرب و تحولات جدید آن مطرح شد و جریان روشن فکری و روشن فکران نیز در قرن اخیر پدید آمدند که در آغاز ایشان را
..................................................................... ص 120......................................................................