• خلاصه :

مقام معظم رهبری از ضرورت اصلاحات سخن گفتند و به دو نگرش افراطی و تفریطی اشاره کردند که یکی را «تحجّر» و آن دیگری را «انحراف» نامیدند و اصلاحات اسلامی و انقلابی را امری ذاتی انقلاب و اسلام و نادیده گرفتن ضرورت آن، یا عدم تعریف آن در چارچوب اصول و ارزش های اسلامی و انقلابی را موجب رکود، انجماد یا انحراف خواندند. این مقاله درصدد تبیین مؤلفه ها، حدود، قلمرو و مصادیق «تحجّر» از دیدگاه استاد مطهری رحمة اللّه علیه بعنوان نظریه پرداز برجسته جمهوری اسلامی می باشد.
بر مبنای نگرش الهی و توحیدی به انسان، حسّ تعالی جوئی همه جانبه و دائمی او حدّی نمی شناسد و به مقتضای روح الهیِ دمیده شده در انسان، برای تعالی و پیشرفتِ حقیقی بشر همواره افق هائی برتر قابل تصور است که انسان را به سوی خود بخواند و برکشد. انبیاء الهی و شرایع توحیدی آمدند تا راهِ پیشرفت انسان را هموار کنند و اسلام، این حسِّ متعالی و مقدس را ستوده است. مهم این است که مسیر بروز حسِّ تعالی جوئی و پیشرفت طلبی، تعریف شود و دچار انحراف و سوءاستفاده نگردد. اسلام، دین تکامل، رشد و تعالی انسان است و هدفی جز کمک به این شاهکار هستی برای نیل به خلیفة اللّهی و سوق دادن او به تعالیِ حقیقی و واقعی ندارد، رشد و پیشرفتی که هیچ حدِّ یقفی برای آن متصور نیست. «قد تبیّن الرّشد من الغیّ» نشان می دهد که اساسا راه خدا، راه «رشد انسان» است.
اکنون که جهان بشریت قرن های پر تجربه ای را در عرصه افکار و مکاتب و اندیشه ها پشت سر نهاده است، بیش از هر زمان دیگری مجال جلوه گری برجستگی های دین حقّ خدا فراهم آمده است و تجربه موفق اسلام در جریان انقلاب اسلامی سال 57 در ایران، ظرفیت و توان عظیم این دین الهی را معجزه آسا به نمایش نهاد.
...................................................................... ص 293 ......................................................................

• علی رغم چنین جهت گیری مثبت و متعالی که در متن و جوهره دین حقّ الهی وجود دارد، زمینه ها و عواملی موجب می شده که گرایش های منجمد و متحجرانه، راه را بر پویندگان حقیقیِ راه اسلام ببندند و گاه اساسا مُهر رکود و توقف بر پیشانی دین، حکّ نمایند. در برابر این گرایش ها و جریانات، دین شناسان راستین، مجتهدان مجاهد، عالمانِ دلسوز و اولیای الهی، قد علم می کرده و غبار از چهره تابناک اسلام برمی گرفته اند و به نقد و تحلیل این گرایش ها می پرداخته اند. جریان مستمرِ احیاء امت اسلامی و غبارروبی از چهره اسلام ناب محمدی(ص)، همواره مانع از این می شده که متحجّران بتوانند این گوهر ناب را دچار تحریف و انحراف نمایند. البته نباید فراموش کرد که یکی از زمینه های انحراف از ارزش های الهی و عدول از صراط مستقیم دین، برداشت متحجرانه از دین بوده است، زیرا انسان ها با گرایش فطری و الهی خود هنگامی که حق را بیابند، غالبا آن را با جان و دل می پذیرند. بخصوص تأمل در تاریخ غم انگیز مسیحیت در جوامع غربی، نقش تحجر و جمود را در فرار جامعه از نهادها و آموزه های دینی و پشت کردن به آن و زمینه سازی برای انحراف از ارزش های الهی تبیین می کند.

شهید علامه مطهری(ره) از متفکرانی است که در برابر نگرش های متحجّرانه، مواضعی روشن داشت و همزمان با مقابله با جریان های افراطی و انحرافی، از نقد جریانات متحجّر غافل نمی ماند.
تحجّر
حجر، سنگ است و تحجّر بمعنای جمود و سنگوارگی، ایستائی و عدم تحول.
از این اصطلاح البته سوء تعبیرهائی نیز شده و می شود و از آن بعنوان برچسبی جهت تخریب جریانهای اصولگرا نیز استفاده سوء شده است. برخی نگرش ها، اساسا هر نوع گرایش الهی و معنوی را تحجّر تلقی کرده اند و برخی نظریاتِ بظاهر علمی که محصول موج علم گرائی افراطی قرون 17 و 18 میلادی در اروپا است هرگونه سخن دینی و الهی را، نوعی تحجر و جمود پنداشته و چنین القاء می کرده اند که دوران جاهلیت و بی خبری بشر به سر رسیده و با پیدایش دوران تجدّد، دیگر جائی برای طرح مسائل الهی وجود ندارد. این دیدگاه که در واقع امروز خود به دیدگاهی متحجّرانه تبدیل شده متاسفانه هنوز
...................................................................... ص 294 ......................................................................

• کم و بیش رسوبات و آثار خود را در برخی اظهار نظرها و تحلیل ها بجا نهاده است. از دیدگاه متفکران روشنفکر و آگاهی همچون استاد شهید علامه مطهری (ره)، این گونه نظریات نه تنها اعتباری ندارد، که خود یکی از موجبات رکود فلسفی و معنوی غرب بوده و موانع جدی بر سر راه تعالی و پیشرفت حقیقی بشریت ایجاد کرده است.(1)

فضای پیدایش و طرح چنین دیدگاه هائی، دوران حاکمیت کلیسا بر جوامع غربی و رکود و جمود حاصل از آن بوده است که از طریق تقلیدهای کورکورانه برخی روشنفکرنمایانِ کشورهای اسلامی، به فضای فکری و فرهنگی ما هم منتقل شده است. بهرحال هنگامی که سخن از تحجّر در میان است، به هیچوجه نظری به این دیدگاه های مادی نداریم. برخی دیدگاه ها نیز هرگونه بازگشت به ارزش های گذشته و یا تمسک به سنّت ها و روش های پیشین را، تحجّر تلقی می کنند. این دیدگاه ها نیز خود به نوعی جمود و تحجّر مبتلا است! هرگز نمی توان هر اندیشه، نظر، ارزش، روش و یا بینشی را که در گذشته نیز مطرح بوده است، به جرم تعلق به گذشته، آن را متحجّرانه و جامد تلقی کرد. آیا مطالعه مثنوی و دیوان حافظ که متعلق به صدها سال قبل است تحجّر تلقی می شود؟! آیا استفاده از شاهنامه فردوسی به جرم قدیمی بودن و سنتی بودن، تحجّر است؟ تحجّر، مترادف با سنّت گرایی نیست. هیچ ارزش، دانش یا روشی، به صِرفِ تعلق به گذشته، باطل و نامعتبر شمرده نمی شود همانطور که به صرف استناد به گذشته و «سنّتی بودن»، صحیح و معتبر تلقی نمی گردد. چنین برداشت هائی از تحجر، خود برداشت های متحجرانه است که راه را برای پیشرفت و تعالی، می بندد و ما را از انتخاب و گزینش عناصر مثبت، مترقی، مطلوب و معتبرِ دانش و بینش گذشته مان، محروم می سازد. بنابراین باید در کاوش از معنی صحیح و مصادیق حقیقی «تحجّر» به عنوان یک عاملِ بازدارنده رشد و پیشرفت و تعالی دقت لازم را به خرج داد تا در تبیین آن، در دام افراط و تفریط گرفتار نشویم.
جهالت و جمود
استاد مطهری(ره) توضیح می دهد که در کنار جریان درست اندیش، جریاناتی فکری در عالم اسلام بوجود آمد که «بعضی افراطی و بعضی
...................................................................... ص 295 ......................................................................

• تفریطی بود، یعنی یا تندروی بیجا و یا کندروی بیجا.»(2) وی تندروی ها را «جهالت» و کندروی ها را «جمود» می نامد. به نظر استاد مطهری، جهالت ها در برداشت ها و یا تعبیرات روشنفکرمآبانه متجلی می شود و جمود و تحجّر نیز در برداشت ها و تعبیرات ظاهربینانه و بدون عمق، نمودار می گردد. استاد تصریح می کند که با جهالت و جمود هر دو و همزمان باید مبارزه شود و این نکته مهمی بنظر می رسد. از دیدگاه مطهری، «خطر جمود از خطر جهالت کمتر نیست.»(3) چه بسا در برخی موارد، جمودها و تحجرها، زمینه بروز انحراف ها و گرایش های جهالت آمیز شود. ایشان همچنین از جریان افراطی یا جاهلانه، به عنوان «تجدّدگرائی افراطی» نام می برد و آن را «آفت بزرگی» برای نهضت اسلامی می شمارد و صریحا اظهار می دارد که «وظیفه رهبری نهضت است که جلوی آن را بگیرد.»(4)

سنخ شناسی تحجّر
تحجّر فکری: استاد مطهری(ره)، یکی از تهدیدهای گذشته تاریخ اسلامی را در زمینه الهیات اسلامی، جمود و قشریّت اشعریان و حنبلیان می داند که البته نتوانست در مقابل تحرک و تعالی ای که معارف عمیق اسلامی دربرداشت، مقاوت کند.(5) این جریان فکری، در برخورد با الهیات اسلامی دچار تفسیرهای ظاهربینانه، قیاس های نابجا و تأویل های مادی گرایانه درباره معارف عمیق الهی شد و برای عقل و خرد آدمی در فهم و درک مفاهیم اعتقادی، نقش و شأنی قائل نبود. همین جریان فکری است که علم کلام را به تقابل با تعقل کشاند و رکود فکری در الهیات اسلامی را در بخش گسترده ای از جهان اسلام ایجاد کرد. ایشان همچنین جریان خوارج را اولین جریان جمودآمیزی می داند که در تاریخ اسلام پیدا شده و ضربه هائی به اسلام زده است.(6) گرچه این جمود و قشریّت در عرصه سیاسی، بروز و ظهور داشت، ولی خلأهای فکری و سستی و ظاهربینی در درک مفاهیم قرآنی، علت اصلی این جمود بود. عدم مواجهه و شناخت نیازها، شبهات، پرسش ها و ابهام های عصری درباره معارف و مفاهیم اعتقادی و فکری اسلام، از مصادیق و نمودهای تحجر فکری است که استاد با اشاره به آن، توقف در شبهاتی مانند شبهه «ابن قبه» در مسائل کلامی را نمونه آن می داند درحالی که
...................................................................... ص 296 ......................................................................

• امروز صدها شبهه از شبهه ابن قبه مهم تر و اساسی تر و وابسته تر به زندگی عملی خود داریم، نباید همچنان در آن و مانند آن فرو رویم و از مسائل فکری روز غافل بمانیم.(7) او به جمود و نارسائی مفاهیم دینی کلیسا و نقشی که این نارسائی در گریز دانشمندان و متفکران از مقوله مذهب و دین داشته است، اشاره می کند:

«اینکه فقط نام کلیسا را می بریم باین معنی نیست که در منابر و مساجد ما همیشه افراد مطلع و با صلاحیت، مفاهیم دینی را تعلیم می دهند و می دانند چه تعلیم می دهند و با عمق تعلیمات اسلامی آشنا هستند.»(8)
و اضافه کنید برخی معلمان و دبیران و استادان تعلیمات دینی و معارف اسلامی مدارس و دانشگاه ها و مقاله نویسان و گویندگان رسانه های گروهی را...!!
تحجّر فرهنگی
یکی از مهم ترین عرصه های تحجر و جمود، عرصه فرهنگی و نگرش نسبت به مسائل دینی و کیفیت ارتباط آن با مسائل عینی و واقعی زندگی
...................................................................... ص 297 ......................................................................

• انسان است. القاء و ترویج این نگرش که دین، مطلقا با لذت ها و کامجویی های دنیوی مخالف است و لازمه دینداری، تحمل بدبختی و حرمان از نعمت های دنیوی است، مصداق و نمودی از تحجّر فرهنگی است. اینکه استفاده از ابزارهای جدید در عرصه خبررسانی، هنر، ارتباطات و آموزش، مطلقا ممنوع است و با دینداری منافات دارد، نمودی از جمود فرهنگی است، و استاد مطهری (ره) در علل گرایش به مادی گری، یکی از عوامل را، همین القائات متحجرانه می شمارد:

«بدون تردید باید گفت که زاهد مآبان جاهل هر محیطی که بدبختانه در میان خود ما هم زیاد هستند از عوامل مهم گرایش مردم به مادیگری می باشند»(9)
استاد با تفکیک روشن و شفاف «رهبانیت مسیحی» و «زهد اسلامی»، این تصور و برداشت غلط را که اسلام، صرفا دین آخرت است و به مسائل و نیازهای جسمی و روحی دنیوی انسان، بی اعتنا است، به شدت ردّ می کند و در بخش مفصلی از «سیری در نهج البلاغه»، به تبیین این مطلب می پردازد.(10)
عدم شناخت نیازهای جدید زندگی بشر و بی اعتنائی به آن و پرهیز از بهره برداری از دستاوردهای بشری در چارچوب اصول و اهداف دین، از نمودهای تحجّر است که ایشان بدان پرداخته است.(11)
اصالت دادن به الفاظ و عبارات و جمود در چارچوب آن، یکی دیگر از نمودهای تحجر فرهنگی است، که استاد از آن به «جمود ادبی» تعبیر می کنند. ایشان از قول شیخ طوسی (ره) در مقدمه کتاب مبسوط، نقل می کنند که شیخ الطائفه از جمود در الفاظ به عنوان یکی از اشتباهات جامدفکرانِ زمانِ خود گلایه می کند و آن را مطرح می سازد.(12) امروز هم می توان کسانی را که از هر اصلاح و واژه جدیدی در جامعه، بدون هیچ دلیلی و صرفا به بهانه «نو بودن» و «جدید بودن» آن، احتراز می جویند، مبتلای به تحجّر ادبی دانست. فقدان فرهنگ نقد و نقدپذیری در جامعه، از دیگر مصادیق جمود فرهنگی می تواند شمرده شود که از دیدگاه استاد مطهری (ره)، یکی از اشکالات مهم جامعه ما حتّی در سطوح علمی آن می باشد. ایشان به صراحت، ضرورت انتقاد صحیح را حتی نسبت به بالاترین رده های علمی نیز گوشزد می کنند:
...................................................................... ص 298 ......................................................................

• «معتقد بوده و هستم که هر مقام غیرمعصومی که در وضع غیرقابل انتقاد قرار گیرد، هم برای خودش خطر است و هم برای اسلام».(13)

میل به انتقادناپذیری بقدری قوی است که گاهی مدّعیان مبارزه با تحجّر و جمود و داعیه داران اصلاح طلبی نیز بی تابی و کم ظرفیتی در برابر انتقادهای حتّی ساده و کم رنگ بروز می دهند و این خود نشان می دهد مقابله جدی و مبارزه عمیق و همه جانبه تحجّر، چقدر دشوار است!!
تحجّر فقهی
«قرن ما یعنی قرن 14 هجری از نظر فقه و مقررات اسلامی، قرن یک فاجعه است، یک فاجعه کم نظیر. در این قرن ما شاهد قربانی شدن مقّررات اسلامی در مقابل مقررات اروپائی می باشیم. سنگرها را پی درپی از دست فقه اسلامی می گیرند... و البته کیست که نداند در این میان دست هائی در کار است که شرق را از اصولی که به آنها می بالد و پایه و مایه فخر او است خلع و عریان کند تا او را بصورت لقمه قابل هضمی برای غرب درآورد؟ امّا یک نکته را نباید فراموش کنیم: بدون شک ما از نظر فقه و اجتهاد در عصری شبیه به عصر شیخ طوسی زندگی می کنیم، دچار نوعی جمود و اعراض از مواجهه با مسائل مورد نیاز عصر خود هستیم...»(14)
استاد از شیخ الطائفه تجلیل می کند که «نه مانند جامدان و متقشران از پاسخگویی به نیازهای عصر خود شانه خالی کرد و نه مانند متهوران و بی پروایان، رای و گمان شخصی را جانشین تشریع اسلامی کرد» و سپس انتظار اسلام را از علماء واقعی امت، همین می داند که از مشی شیخ طوسی(ره) پیروی کنند.(15)
به نظر ایشان تحجر و تقشّر فقهی، از مهم ترین معضلات عالم اسلام بوده است که با قشری گری در فقه حنبلی در قرن دوم هجری آغاز شد(16) و در دیگر نحله های فقهی نیز کم و بیش نفوذ کرد. در عالم تشیع، جریان اخباری گری که در برابر جریان اجتهاد، قد عَلَم کرد مصداق بارز جمود و تحجر فقهی است. «روح اخباری گری را جمود تشکیل داده است».(17) و «اخباریّون مظهر جمودند»(18) زیرا برای عقل در فهم و استنباط احکام دینی، نقشی قائل نمی باشد و جز ظواهر روایات، منبع معتبر دیگری را برای استنباط
...................................................................... ص 299 ......................................................................

• احکام فقهی، به رسمیت نمی شناسند. عدم شناخت دقیق نیازهای زمان و پرهیز از برخورد شجاعانه و در عین حال روشمند برای حلّ مشکلات و پرسش های فقهی زمان، از نمودهای عینی تحجّر است که استاد به صراحت بدان پرداخته است. ایشان دردمندانه ولی امیدوارانه می نویسند:

«شیخ الطائفه بلکه شیخ الطائفه هائی برای قرن چهاردهم ضروری است که :
اولاً با ضمیری روشن نیازهای عصر خویش را درک کنند.
ثانیا با شجاعت عقلی و ادبی از نوع شجاعت شیخ الطائفه دست بکار شوند.
ثالثا از چارچوب کتاب و سنت خارج نگردند.
چه می دانیم؟ شاید روزگار آبستن چنین مردانی که از امثال شیخ الطائفه مُلهَم خواهند بود، باشد. اینقدر می دانیم که خداوند دین خود را وا نخواهد گذاشت».(19)
و هنوز این درد و امید باقی است... البته استاد مطهری (ره)، خود یکی از مجتهدانِ تحجرستیز و در عین حال روشمند بود که نمونه هائی از شجاعت علمی او را در کتاب «مسئله حجاب» و نیز در مباحث اقتصادی می بینم.(20) ولی ضرورت شیخ الطائفه های قرن 14 هجری که با لحاظ ضرورت ها و نیازهای حکومت دینی، به مسائل فقهی در عرصه های مختلف بنگرند همچنان پابرجا است.
تحجّر تربیتی: استاد مطهری (ره) با تفکیک بین مفهوم و قلمرو «اخلاق» و «آداب»، در مورد مطلق بودن ملاک ها و شاخص های ارزشی و اخلاقی تاکید می ورزد و آن را برای همه زمان ها ثابت می شمارد، زیرا اصول و معیارهای اخلاقی از قبیل عدالت، راستی، وفای به عهد،... با نیازها و گرایش های متعالی و اصیل آدمی پیوند خورده است و تا زمانی که انسان، از فطرت انسانی برخوردار است، این اصول معتبر می باشد. ولی در کنار این موضوع، مسأله نسبیّت آداب و رسوم مطرح می شود. استاد شهید (ره) با طرح این موضوع، پافشاری بر آداب و رسوم گذشته و یا اصالت آداب و رسوم خاصی را در برابر آداب و رسوم طایفه و قبیله و جامعه ای دیگر تا وقتی که تعارضی با اصول ارزشی پیدا نکند از مصادیق جمود و تحجّر می شمارد.
ایشان اگرچه انتساب عبارت «لا تؤدّبوا اولادکم با خلاقکم لانهم خلقوالزمان غیر زمانکم»(21) را به
...................................................................... ص 300 ......................................................................

• امیرالمؤمنین علی «ع» صحیح نمی دانند و آن را از عباراتی می شمارند که در 70 80 سال گذشته از قول حضرت علی (ع) معروف شده است،(22) ولی اصلِ موضوع را که همان نسبی بودن آداب و رسوم است، مورد قبول و تأکید قرار می دهند. به همین جهت نیازهای تربیتی هر زمان، از نظر آموزش آداب و فنون و روش ها و شیوه ها، متفاوت است و پافشاری بر روش ها و رسوم گذشتگان نوعی جمود بشمار می رود. ایشان تصحیح می کنند که اینگونه پافشاری ها، تنگ نظری و جمود است.(23)

این نکته بخصوص برای نظام تربیتی و پرورشی یک جامعه دینی، بسیار حائز اهمیت است. همین تنگ نظری ها، جمودها و تحجرها است که چه بسا اصول و مبانی را قربانی ظواهر و آداب می کند و تلقی ها و تصوراتی ناصحیح در جامعه نسبت به دین، ایجاد می نماید. در برخی مناطق، خانواده ها بیش از آنکه بر اصول و اخلاق و احکام اسلامی در مورد فرزندان خود توجه و تأکید داشته باشند، بر آداب و رسوم محلی و قومی و قبیله ای تأکید می ورزند و تحول و تغییر در آن را متناسب با نیازهای زمان و در چارچوب اصول و ارزش های ثابت اخلاقی بر نمی تابند. حتی در برخی محیط های آموزشی، مسئولان امور بیش از آنکه به تبیین و ترویج مسائل ریشه ای و اعتقادی و اخلاقی بپردازند، همت خود را صرف مقابله با مظاهری از آداب و رسوم می کنند که هیچ منافات و تعارضی هم با اصول ارزشِ اسلامی ندارد و گاه این برخوردها که غالبا ناشی از برداشت های ناقص و معیوب و نیز سلیقه های شخصی است آثار بسیار نامطلوبی در جامعه جوان ما داشته
...................................................................... ص 301 ......................................................................

• است و متاسفانه به حساب حکومت اسلامی هم نوشته شده است!

تحجّر سیاسی
«خوارج» یک جریان فکری متحجّر و منجمد بودند که خاستگاهشان جمود سیاسی بود. آنان با این برداشت غلط که «دین، جامعه را از حکومت بی نیاز می کند»(24) و با تمسک به ظاهر آیه کریمه قرآن که «ان الحکم الاّلِلّه»(25)، به مقابله با حکومت علوی برخاستند و همین جمود و تحجر سیاسی، منشأ مشکلات و دشواری هائی در عالم اسلام و زمینه انحراف دسته ای از مسلمانان شد.
از نمودهای دیگر تحجر سیاسی، می توان به تلقی یا القای منافات بین حقوق اجتماعی، حق حاکمیت ملی، تأمین آزادی های اجتماعی، مسئولیت حاکم در برابر مردم و... با اعتقاد به خدا و دین، اشاره کرد.
در دوران حاکمیت کلیسا، افراد فکر می کردند که اگر خدا را بپذیرند باید اختناق اجتماعی را نیز بپذیرند و اگر بخواهند آزادی اجتماعی داشته باشند، باید خدا را انکار کنند، پس آزادی اجتماعی را ترجیح دادند.»(26)
حال آنکه: «از نظر فلسفه اجتماعی اسلامی، نه تنها نتیجه اعتقاد به خدا، پذیرش حکومت مطلقه افراد نیست، و حاکم در مقابل مردم مسئولیت دارد، بلکه از نظر این فلسفه، تنها اعتقاد به خدا است که حاکم را در مقابل اجتماع مسئول می سازد و افراد را ذیحق می کند و استیفای حقوق را یک وظیفه لازم شرعی معرفی می کند.»(27)
استاد مطهری(ره) در تحلیلی گذرا از جریان مشروطیت، با تصریح به اینکه انگیزه مخالفت عده ای از علماء و بزرگان، دخالت های خارجی در این جریان بود که آن را به وضوح و با مشاهده قرائن و شواهد، تشخیص داده بودند به گروهی هم اشاره می کنند که «قطع نظر از عواملی خارجی، مشروطیت را برخلاف دین اسلام می شمردند» و از این جهت آنان را با جریان خوارج که دچار تحجر سیاسی بودند تشبیه می نمایند.(28) از دیدگاه استاد در هر زمان با توجه به چارچوب های اسلامی، باید به تشکیل حکومتی که بتواند اهداف متعالی را تحقق بخشد، اقدام نمود و اعتقاد به بی نیازی از حکومت یا تعارض بین حکومت مردمی و حکومت دینی، از نمودهای تحجر سیاسی شمرده می شود.
...................................................................... ص 302 ......................................................................

• تحجّر علمی و ابزاری

بی توجهی به شناخت وسایل و ابزارهای جدید و غفلت از کاربرد مطلوب آن ها برای اهداف متعالی، یکی دیگر از وجوه و ابعاد تحجر است.
«دین، هدف را معین می کند و راه رسیدن به هدف را، امّا تعیین وسیله تأمین احتیاجات در قلمرو عقل است. عقل کار خودش را بتدریج تکمیل می کند و هر روز وسیله بهتری انتخاب می کند و بشر به حکم قانون اتم و اکمل (به قول علامه طباطبائی) می خواهد از هر راه که ساده تر و کم خرج تر باشد، به هدف خودش برسد.... هیچ احتیاج واقعی ای نیست که اسلام جلوی آن را گرفته باشد. اسلام جلوی هوس را گرفته است. در وقتی که تراکتور پیدا شده اگر کسی بگوید من با گاو آهن شخم می زنم. این، محکوم است...».(29)
ایشان از بلندگو، رادیو، تلویزیون و صنعت فیلم سازی به عنوان نمونه نام می برند و داستان بوق شیطان را مطرح می کنند که شنیدنی است:
«اولی که همین بلندگو پیدا شد، بعضی ها چه داد و فریادی راه انداختند! آقای فلسفی تعریف می کردند، اولین نفری که در میان وعاظ با بلندگو صحبت کرد، من بودم. نمی دانید چه بازی ای سر من درآوردند. گفتند مجلس معظمی بود و در آنجا بلندگو گذاشته بودند. قبل از من واعظی رفت صحبت بکند، گفت این بوق شیطان را بردارید. برداشتند و آن واعظ در اثر کثرت جمعیت نتوانست مطلب را به همه مردم بفهماند. من رفتم روی منبر. تا نشستم گفتم بوق شیطان را بیاورید. ببینید جمود چقدر؟ اینها آبروی دین را می بَرَد. کی گفته بلندگو بوق شیطان است؟!»(30)
می توان اضافه کرد که بی توجهی به اقتضائات و روش های نوپیدای تحقیقی، تعلیمی و تبلیغی و ابزارهای جدید ارتباطی و اطلاع رسانی و جمود در همان روش ها و سبک های معهود و تکراری، که بُرد کارِ پیام رسانی دینی را کاهش می دهد و باب استفاده از نوآوری های مشروع و مؤثر را می بندد، از همین سنخ تحجّر به شمار می رود...
انگیزه ها، عوامل و خاستگاه ها
چه عوامل و انگیزه هائی موجب تحجر می شود؟ بخشی از این انگیزه ها و عوامل، آگاهانه و ارادی است و برخی ناآگاهانه و ناخواسته. نیز
...................................................................... ص 303 ......................................................................

• بخشی از سر صدق و حسن نیّت است و برخی نه، امّا پدیده تحجر و جمود، حتّی اگر صادقانه و با حسن نیت باشد، از تأثیر منفی آن چیزی نخواهد کاست!

شناخت ناقص و معیوب از اسلام
مهم ترین عاملِ تحجّر، فقدان شناخت و معرفتی جامع، عمیق و صحیح از اسلام است. عدم تشخیص اولویت ها، خلط بین قالب ها با اهداف، عدم تمییز و تفکیک اصول ثابت و مطلق از امور متغیر و نیازهای عصری و نیز عدم تشخیص پوسته از هسته اموری است که ناشی از عدم درک عالمانه، عمیق، همه جانبه، جامع و صحیح از اسلام است و همین موجب جمود و رکود می شود و خاصیت اصلیِ اجتهاد نیز مقابله با همین جمودها و تحجرها است.
«از خصوصیات اسلام است که اموری را که به حسب احتیاج زمان تغییر می کند، حاجت های متغیر را متصل کرده به حاجت های ثابت، یعنی هر حاجت متغیری را بسته است به یک حاجت ثابت. فقط مجتهد می خواهد، متفقه می خواهد که این ارتباط را کشف بکند و آنوقت دستور اسلام را بیان بکند. این همان قوه محرکه اسلام است.»(31)
بی توجهی به نقش «عقل»
از دیگر عوامل جمود و تحجر در عرصه های گوناگون، بی توجهی به جایگاه و نقش اساسی ای است که «عقل» در اسلام دارد. از دیدگاه ما، عقل و وحی، هر دو هم به عنوان طریق و هم به عنوان منبع، هم عرض هم و همگام یکدیگر به عنوان دو حجّت مطرح شده و قاعده ملازمه که از قواعد مهم فقهی است دقیقا درصدد بیان همین همگامی و همراهی است.
«پیوندی که میان عقل و دین اسلام هست، در
...................................................................... ص 304 ......................................................................

• مورد هیچ دینی وجود ندارد... در اسلام تسلیم کورکورانه نیست، تسلیمی که ضد عقل باشد نیست. البته تسلیمی که مافوق عقل باشد، هست... که آن خودش مطابق حکم عقل است.»(32)

استاد از شیخ طوسی تجلیل می کند که «اصول دین را حق طلق عقل می داند» و «مانند هر عالم روشنفکر اسلامی، می داند که اصول عقاید باید اجتهادا و از روی فهم مستقیم برای اذهان روشن شوند.»(33)
احتیاط های نابجا
«این مطلب قابل انکار نیست که در میان علمای شیعه افراد زیادی پیدا شدند که ترس از قیاس آنها را به بیماری جمود مبتلا کرد. هم در شیعه و هم در سنّی از این جامدفکران زیاد بودند. اینها وقتی که با مسأله ای مواجه می شدند اگر دستور خاصی در آن مورد رسیده بود جواب می دادند و اگر حدیث و دستور خاصی نرسیده بود، لب فرو می بستند و جوابی نمی دادند. نه قیاس می کردند و نه درپی اجتهاد صحیح و استخراج فروع از اصول بودند».(34)
مطهری ضرورت دقت و احتیاط علمی را برای استنباط مسائل اسلامی، انکار نمی کند، ولی بی اعتنایی به نیازها و بدون پاسخ نهادن پرسش ها را نیز جایز نمی شمارد. بخصوص از دیدگاه ایشان، هیچ مسأله مستحدثه و نوپیدائی نیست که نتوان با استفاده و استمداد از شیوه «اجتهاد صحیح» حکم آن را استنباط نمود، آنچه یکی از علل تحجّر و جمود شمرده می شود، احتیاط های نابجا است:
«این جمودها از ناحیه دوستان محتاط بوده است ولی احتیاط هائی که صددرصد به ضرر اسلام تمام شده است.»(35)
احتیاط های نابجا که خود خلاف احتیاط است، موجب می شود که برای احتراز از فرو افتادن در انحراف، دچار جمود و تحجر شویم و اگرچه با حسن نیت و صدق و اخلاص، راه را برای اصلاح و پویائی حقیقی ببندیم.
تنبلی : شاید این تعبیر، اندکی تند بنظر برسد، ولی انتقاد شدید مطهری به کسانی که ترجیح می دهند به مسائل تکراری و البته بی خاصیت و غیرمفید سرگرم باشند، موجّه است:
«ما نمی خواهیم زحمت گام برداری در راه های نرفته را که عصر ما پیش پای ما
...................................................................... ص 305 ......................................................................

• گذاشته به خود بدهیم. همه علاقه ما این است که راه های رفته را برویم و جاده های هموار و کوبیده را بپیمائیم، ما ترجیح می دهیم راه هفتصد ساله حل شبه «ابن قبه» را طی کنیم و حال آنکه امروز صدها شبهه از شبهه «ابن قبه» مهم تر و اساسی تر و وابسته تر به زندگی عملی خود داریم»(36)

استاد شجاعت و همّت علمیِ لازم را برای «سنت شکنی و جریان برخلاف عادت مألوف»(37) از کسی همچون مرحوم شیخ طوسی(ره)، به عنوان یک عنصر الهام بخش، معرفی می کند.
این عوامل و انگیزه ها، صرفا منحصر به عرصه مباحث فکری و فقهی و فضای حوزه ها نیست، بلکه عرصه های دانش و تکنولوژی و فضای دانشگاهی و نیز عرصه مسائل مدیریتی و اجرائی نیز از همین کاستی ها رنج می برد و کسانی که در گفته ها و شعارها، مواضع تحجرستیزی و نوگرائی و پویائی اتخاذ می کنند، خود در عمل کمتر به تدبیر و اقدامِ جدّی برای مقابله با این عواملِ بازدارنده، می پردازند. شبیه همین عوامل و انگیزه های بازدارنده بخصوص تنبلی و عدم جسارت برای اقدامات ابتکاری و نو در عرصه های اجرائی کشور، موجب مسائل و مشکلات بزرگِ اجتماعی و اقتصادی جامعه ما شده و کمتر هم در مباحث و اظهار نظرها بدان توجه شده و می شود!
راهکارهای مقابله با تحجّر
تأملی در انگیزه ها، خاستگاه ها و عوامل پدیده تحجر و جمود، به روشنی مشخص می کند که راهکارهای برخورد با آن و زدودن این پدیده، از نوع راهکارهای اجرائی، اداری، سیاسی و دولتی نیست. البته اینکه اینگونه راهکارها، سهمی در مقابله با تحجر دارند ولی راهکار اساسی و محوری، راهکارهای علمی، فکری و فرهنگی است. از آثار استاد به دست می آید که سه راهکار کلان برای تحجرزدائی در عرصه های مختلف را مطرح می کنند که از سنخ تلاش های علمی و فرهنگی است و نخبگان، عالمان، روشنفکران و دلسوزانِ امت اسلام باید بدان بپردازند. البته در شرایطی که حاکمیت اسلامی بر جامعه استقرار یافته است، بکارگیری ابزارها و روش های حکومتی و اداری نیز اگر سنجیده و مدبرانه باشد می تواند به تحجرزدائی و البته همزمان و در کنار آن، انحراف زدائی و جهالت زدائی کمک شایانی بنماید. راه حلهای استاد مطهری(ره) عبارتنداز:
...................................................................... ص 306 ......................................................................

• اجتهاد : اجتهاد جامع، پویا، روشمند و در چارچوب قرآن و سنت، با ملاحظه شرایط زمان و مکان و برای پاسخ به نیازها و پرسش ها، اولین راهکار اساسی و مهم در تحجرزدائی است.

«کلیات و اصول اسلامی به نوعی است که کاملاً ممکن و مقدور است در چارچوب همان کلیات، فروع تازه رسیده را جوابگوئی کرد.»(38)
بکارگیری عقل و «محترم شمردن حق آن»، در همین راه حل نهفته است. ایشان این عبارت علامه اقبال را که «اجتهاد قوه محرکه اسلام است» تأیید و تمجید می کند(39) و معتقد است که «یکی از معجزات اسلام، خاصیت اجتهاد است.»(40) اجتهاد شجاعانه، در چارچوب کتاب و سنت، روشمند و با درک نیازهای عصری می تواند گره های بسیاری را بگشاید و راه های پیشرفت حقیقی و تامین آرمان های اسلامی را باز کند.
اعتدال : یکی از عوامل اساسی تحجّر و همچنین انحراف یا جهالت خروج از مرز اعتدال و گرفتار آمدن به دام افراط و تفریط است، بنابراین رسیدن به درکی جامع و همه جانبه از اسلام، که خود بخود متعادل و متوازن خواهد بود، از جمله مهم ترین راهکارهای مقابله با تحجر است.
«گاهی در وجدان دینی جامعه، ارزش هایی افراطی می آیند و ارزشهای دیگر را از بین می برند. در گذشته جامعه اسلامی گرایش به ارزش عبادت پیدا کرده بود و ارزش های دیگر را می خواست از بین ببرد و من احساس می کنم که یک افراط دیگری دارد پیدا می شود و در حال تکون است که یک عده ای می خواهند به گرایش های اجتماعی اسلام توجه کنند و گرایش های خدائی اسلام را به بوته فراموشی بسپارند یعنی انحراف و اشتباه دیگر مرتکب شوند... اگر بنا باشد که ما از جاده تعادل اسلام خارج شویم، چه فرق می کند که «عبادت گرای جامعه گریز» باشیم یا «جامعه گرای خداگریز»؟ در منطق اسلام هیچ فرقی نمی کند.»(41)
تفکیک ثوابت از متغیرات: استاد مطهری(ره) توضیح می دهد که در اسلام، یک اصول و پایه ای ثابت و لایتغیری وجود دارد که به فطرت انسان متصل است و هرگز قابل حذف و یا تخفیف و تغییر نمی باشد ولی امور متغیری هم وجود دارد که متناسب با اقتضائات و نیازهای
...................................................................... ص 307 ......................................................................

• زمان، دچار تحول و دگرگونی می شود. استاد مطهری(ره) با ذکر مصادیق و نمونه هائی، این تفکیک را در پیشگیری و مقابله با تحجر، بسیار مهم می شمارد و آن را کار مجتهد ذیصلاح و زمان شناس می داند.(42)

برخی راهکارهای فکری و فرهنگی دیگر برای مقابله با تحجر و انحراف را می توان برشمرد:
توجه به اولویت های اهداف و اهمیت دادن به اهداف اهم نسبت به اهداف مهم
تفکیک بین شیوه ها، روش ها و وسایل با «اهداف» و اولویت دادن به اهداف.
جامع نگری، آینده نگری و ترجیح مصالح اهم بر مصالح مهم
تلاش برای ایجاد روحیه انتقادپذیری و نیز گسترش نقد منصفانه و عالمانه، و فضای مناسب برای ارائه نظریات و دیدگاه های اجتهادی روشمند و در چارچوب قرآن و سنت در محیط های علمی.
تحجّر مدرن
آنچه تاکنون مطرح شد، صورت های معهود تحجّر است، ولی تحجر در هر شکل و قالب آن، بازدارنده حرکتِ رو به جلو و متعالی است. چه تحجرِ مألوف باشد و چه تحجر مدرن و نقاب دار!
جمود در نظریات، نگرش ها و روش های دنیامدارانه و ماده گرایانه که در دورانی به عنوان رفتارهای عکس العملی در برابر کلیسا در غرب، رواج و مقبولیت یافته بود، نیز تحجّر است، تحجری که در ظاهر با جمود و ایستائی مخالف است و در باطن، خود گرفتار ایستائی و رکود شده است! ما امروز مواجه با جلوه های نوین و صورت های نقاب دارِ تحجر می باشیم. که راه حل این تحجّر جدید نیز اجتهاد، تعادل، واقع بینیِ همراه با آرمان گرائی و آینده نگری است.
باید در برابر نظریات و راهکارهای مدیریتِ جامعه که در غرب مطرح شده و جلوه هائی گزینش شده از آن به ذهن روشنفکران ما رسوب کرده است، اجتهاد پویا و اصیل و در چارچوب ارزش ها و امکانات و آرمانهای خودی و ملی و دینی را پیش گرفت و از تقلید کورکورانه آن پرهیز کرد. آنچه به عنوان آزادی، نقش احزاب، تسامح و تساهل، جامعه مدنی، توسعه، دموکراسی و... ارمغان غرب تلقی می شود، هیچکدام وحی منزل نیست و با تعبیر لیبرالی و غربی آن از اصول ثابت اداره جوامع بشری هم شمرده نمی شود! پس باید باب نقد آن
...................................................................... ص 308 ......................................................................

• در جامعه بخصوص در فضاهای علمی کشور باز باشد و مجتهدانه آن چه را که به پیشرفت و تعالیِ جامعه ما کمک می کند، اقتباس کرد. برخورد مقلدانه با این مفاهیم و روش ها، خود تحجّری است که راه را برای تعالی و اصلاح حقیقی می بندد.(43) در برابر سلطه غرب متجاوز و زیاده طلب، راهی جز مقابله و ستیز وجود ندارد و در مواجهه با تکنولوژی و رشد علمی غرب نیز راهی جز اخذ و اقتباس، براساس نیازهای واقعی نیست. خلط این سه وجه غرب و برنهادن یکی به جای دیگری و جاری کردن حکم یکی برای دو وجه دیگر، ما را در مواجهه با واقعیت ها دچار اشتباه خواهد کرد و به مسیر گمراه کننده ای که در روزگاری روشنفکریِ وابسته و غرب زده به دنبال آن بود، خواهد کشانید.

سخن پایانی
استاد مطهری (ره) مقابله و برخورد با جهالت را به عنوان «وظیفه ای که از رهبری نهضت [و انقلاب اسلامی [انتظار می رود،»(44) تلقی می نماید. از این نکته می توان الهام گرفت که مهم ترین نقشِ رهبریِ جامعه اسلامی، تنظیم حرکت جامعه و پیشگیری از رکود و توقف و جمود آن، همزمان با مراقبت از انحراف و درغلطیدن به خروج و عدول از چارچوب های ارزشی و اهداف متعالی است. بنابراین هدایت جامعه در سمت و سوئی که هم از جمود و تحجر و هم از جهالت و انحراف همزمان و هر دو در امان بماند و بتواند مسیر پیشرفت و تعالی و رشدیابنده خود را تامین و حفظ کند، انتظاری است که رهبری جامعه آن را برآورده می سازد. البته توفیق در این کار
...................................................................... ص 309 ......................................................................

• خطیر بدونِ توجه و همراهی وکمک فرهیختگان، عالمان، روشنفکران متعهد و مدیران کلان، میسر نخواهد شد، و همین واقعیت، مسئولیت بزرگی را که مراکز علمی و سیاسی برعهده دارند، روشن می کند.

استاد شهید حدود 40 سال قبل، حکمتی بر قلم جاری کرده که گوئی هشداری به ماست:
«امروز این ملت تشنه اصلاحات نابسامانیها است و فردا تشنه تر خواهد شد. ملتی است که نسبت به سایر ملل احساس عقب افتادگی می کند و عجله دارد به آن ها برسد، از طرفی مدعیان اصلاح طلبی که بسیاری از آنها علاقه ای به دیانت ندارند زیادند و در کمین احساسات نو و بلند نسل امروزند. اگر اسلام و روحانیت به حاجت ها و خواسته ها و احساسات بلند این ملت پاسخ مثبت ندهند، به سوی آن قبله های نوظهور متوجه خواهند شد. فکر کنید آیا اگر سنگر اصلاحات را این افراد اشغال کنند، موجودیت اسلام و روحانیت به خطر نخواهد افتاد؟»(45)
پی نوشت ها :
1. ر.ک، مرتضی مطهری، علل گرایش به مادیگری (صدرا، تیر 1357)، ص 253.
2. اسلام و مقتضیات زمان، جلد اول، (صدرا اردیبهشت 1376) ص 69 و 70.
3. همان، ص 80.
4. نهضت های اسلامی در صدساله اخیر (صدرا تابستان 1375)، ص 92.
5. علل گرایش به مادیگری (صدرا تیر ماه 1357)، ص 253.
6. اسلام و مقتضیات زمان (صدرا اردیبهشت 1376)، ص 115.
7. تکامل اجتماعی انسان (صدرا زمستان 1365)، ص 189.
8. علل گرایش به مادیگری (صدرا تیرماه 1357)، ص 73.
9. همان، ص 218.
10. سیری در نهج البلاغه (صدرا - 1354)، ص 214 225.
11. اسلام و مقتضیات زمان (صدرا اردیبهشت 1376)، ص 196.
12. تکامل اجتماعی انسان، ص 186.
13. پاسخ های استاد به نقدهائی بر کتاب مسئله حجاب (صدرا بهمن 1367)، ص 71.
14. تکامل اجتماعی انسان (صدرا زمستان 1365)، ص 188 189.
15. همان.
16. اسلام و مقتضیات زمان (صدرا اردیبهشت 1376)، ص 113.
17. همان، ص 156.
18. همان، ص 146.
19. تکامل اجتماعی انسان (صدرا زمستان 1365)، ص 189 190.
20. در کتاب مسأله حجاب نمونه هائی از اجتهاد شجاعانه و روشمند را می بینیم، از جمله: مسئله حجاب (شرکت سهامی انتشار، خرداد 1353)، ص 243. همچنین در مباحث اقتصادیِ استاد مطهری (ره)، این نمونه ها فراوان تر است. ر.ک. نظری به نظام اقتصادی اسلام (صدرا، مهر 1378).
...................................................................... ص 310 ......................................................................

• 21. فرزندان خودتان را به اخلاق خودتان تربیت نکنید، زیرا آنان برای زمانی غیر از زمان شما خلق شده اند. استاد مطهری (ره) این عبارت را از قول افلاطون در کتاب ناسخ التواریخ دیده اند. ر.ک: اسلام و مقتضیات زمان (صدرا اردیبهشت 1376)، ص 274.

22. همان.
23. همان، ص 282.
24. همان، ص 160.
25. قرآن کریم، سوره انعام، آیه 57: حکم و حکومتی جز از آنِ خدا، نمی باشد.
26. علل گرایش به مادی گری (صدرا تیر ماه 1357)، ص 203.
27. همان.
28. اسلام و مقتضیات زمان (صدرا، اردیبهشت 1376)، ص 160.
29. همان، ص 193 و 194.
30. همان، ص 197.
31. همان، ص 239 و 240.
32. همان، ص 247 و 248.
33. تکامل اجتماعی انسان (صدرا زمستان 1365)، ص 186.
34. تکامل اجتماعی انسان (صدرا زمستان 1365)، ص 180. البته در متن کتاب، به اشتباه، «استخراج اصول از فروع» آمده که پیداست سهوالقلم است.
35. اسلام و مقتضیات زمان (صدرا اردیبهشت 1376)، ص 86.
36. تکامل اجتماعی انسان (صدرا زمستان 1365)، ص 189.
37. همان، ص 187.
38. همان، ص 188.
39. اسلام و مقتضیات زمان (صدرا اردیبهشت 1365)، ص 232.
40. همان، ص 241.
41. تکامل اجتماعی انسان (صدرا زمستان 1365)، ص 190.
42. انسان کامل (دفتر انتشارات اسلامی دیماه 1362)، ص 78.
43. اسلام و مقتضیات زمان (صدرا اردیبهشت 1365)، ص 239.
44. استاد مطهری(ره) در هنگام طرح مسأله اشعری گری و جمود آن، آنان را به جمود در حدّ فلسفه حسّی غرب توصیف می کند. ر. ک، علل گرایش به مادیگری (صدرا تیرماه 1357)، ص 253 254. همچنین ایشان مطلبی را هم از استاد فقید خود مرحوم آیة اللّه بروجردی (ره) نقل می نمایند که فکر اخباری گری را ناشی از فکر مادی گری در مغرب زمین می دانسته اند. ر.ک. اسلام و مقتضیات زمان (صدرا اردیبهشت 1365)، ص 150. ملاحظه می شود که از دیدگاه استاد مطهری (ره)، تفکر امروز مغرب زمین نیز دچار نوعی تحجر و جمود، تلقی می شود.
45. نهضت های اسلامی در صدساله اخیر (صدرا تابستان 1375)، ص 92.
46. مرجعیت و روحانیت (شرکت سهامی انتشار 1341)، ص 197 و 198. البته اصلاحاتی که استاد مطهری(ره) در سال 1341، جامعه را آبستن آن می دید، با تدبیر الهی و رهبری امام خمینی (ره) و حضور و مجاهدت مردم، در قالب انقلاب اسلامی 1357 بروز و ظهور کرد و تا حد زیادی تحقق یافت. امروز هم به یاری خداوند و تدبیر خلف صالح آن روح قدسی الهی و همان حضور مردمی، همان جهت گیری اصلاحِ عمیق دینی و الهی و انقلابی استمرار خواهد یافت. بمنّه و کرمه.
...................................................................... ص 311 ......................................................................