چكیده:

نظریّة فطرت بر ویژگیهای خاص انسانی در سرشت و خلقت وی اشاره می كند كه انسان را از حیوانات متمایز می سازد. استاد مطهری این نظریه را از معارف اسلامی، قرآن و سنت، اخذ می كند و با نظریّه پردازی و مفهوم سازی فلسفی از آن، در گشودن بسیاری از معضلات كلامی و دین پژوهی به كار می برد. نقش مبنایی نظریّه فطرت را در سامان بخشیدن به اندیشة استاد مطهری می توان رؤیت كرد. معرفت شناسی، خداشناسی، جهان شمولی و جاودانگی اخلاق، انسان شناسی و اصالت انسان، فلسفه تعلیم و تربیت و بسیاری از مباحث دین شناسی چون پلورالیزم، منشأدین، گونه های دینداری، منطق فهم دین در اندیشه استاد مطهری به نظریّه فطرت استوار است. به همین دلیل نقدنظریه فطرت چالش مبنایی را به میانمی آورد.

كلمات كلیدی:

نظریه فطرت، استاد مطهری، جهان شمولی، اخلاق، پلورلیسم، معرفت شناسی.

(صفحه 119)

احد فرامرز قراملكی*

چكیده  

نظریّة فطرت بر ویژگیهای خاص انسانی در سرشت و خلقت وی اشاره می كند كه انسان را از حیوانات متمایز می سازد. استاد مطهری این نظریه را از معارف اسلامی، قرآن و سنت، اخذ می كند و با نظریّه پردازی و مفهوم سازی فلسفی از آن، در گشودن بسیاری از معضلات كلامی و دین پژوهی به كار می برد. نقش مبنایی نظریّه فطرت را در سامان بخشیدن به اندیشة استاد مطهری می توان رؤیت كرد. معرفت شناسی، خداشناسی، جهان شمولی و جاودانگی اخلاق، انسان شناسی و اصالت انسان، فلسفه تعلیم و تربیت و بسیاری از مباحث دین شناسی چون پلورالیزم، منشأدین، گونه های دینداری، منطق فهم دین در اندیشه استاد مطهری به نظریّه فطرت استوار است. به همین دلیل نقدنظریه فطرت چالش مبنایی را به میانمی آورد.

واژگان كلیدی : نظریه فطرت، استاد مطهری، جهان شمولی، اخلاق، پلورلیسم، معرفت شناسی.

(صفحه 120)

طرح مسأله  

1. استاد مطهری، بدون تردید، یكی از مؤثرترین متالّه های روزگار ما در فرهنگ معاصر اسلامی است. وی بنا به تعریف غایی كه خود از كلام ارایه می كند (مطهری، 1370، الف : ج 3، ص 62 و نیز 57) متفكری با دغدغة كلامی و به ویژه دفاع از دین است. ایفای نقش وساطت معرفتی اقتضا می كند تا با حفظ اصالت وحی بتواند آموزه های آن را روشن، مستدل و معقول به مخاطبان وحی عرضه كند. بنابراین، نه تنها با خشونت و فضولی نكن به سؤال ها ادبار نمی كند (مطهری، 1358: ص 227 و 226) بلكه به نحو فعال و با خلاّقیت به طرح مسایل كلامی می پردازد. مسایل كلامی بسیار فراخ دامن است. هر آنچه به مقبولیت آموزه های وحی نزد مخاطبان امروزی مرتبط باشد.

مسأله تبیین دینداری یا منشأ پیدایش دین نزد بشر، مسأله كاركرد و نقش دین در شدن بشری، بنیان فرامین اخلاقی و مبانی اخلاق، مسأله حجاب و حقوق زن به طور كلی، ماتریالیسم، علم و دین، مسأله دیگر ادیان، وحی، اعجاز و... علی رغم تنوع از حیث تعلّق به گستره های معرفتی و تمایز روشی، در رسالت دفاع گرایانة استاد، در زمرة مسایل كلامیند.

2. استاد مطهری به دلیل تعلق به سنت حكمت متعالیه صدرایی، هرگز به نظام معرفتی و یا شاخه ای از دانش ها، مانند فلسفه، كلام، عرفان و... محدود نشد بلكه ورود به شاخه های مختلف در حوزه مطالعات دینی را فراتر از مفهومِ چندرشته ای به نحو مطالعات میان رشته ای سامان بخشید. آنچه در سامان بخشی اهمیت بنیادین دارد، اخذ مبانی وبنیان نهادن روشمند مسایل بر آن مبانی است، به نحوی كه نظام معرفتی سازگاری در حل همه مسایل كلامی به دست آید. تمامیت و حتی سازگاری بالجمله در نظام معرفتی استاد مدعای این قلم نیست اما نفی و انكار وجود نظام معرفتی سازگار در مبانی هم به دور از انصاف علمی است. وجود چنین نظامی پیش فرض تحقیق حاضر است و نه مسأله آن.

3. هر نظریه ای سه گونه میوه دارد: لوازم منطقی، آثار عینی (در زندگی فردی و اجتماعی ) و نتایج معرفتی. (فرامرز قراملكی، 1381: ص 268) یكی از نظریه هایی كه استاد مطهری سعی در تدوین ونظریه پردازی آن دارد، اعتقاد به فطرت برای انسان است. مسأله تحقیق حاضر در واقع جستجو از نتایج معرفتی نظریه فطرت در نظام كلامی استاد مطهری است. مراد ما از نتایج معرفتی اعم از مواردی است كه استاد به تصریح از آنها سخن گفته است (مانند نقش این نظریه در تفسیر

(صفحه 121)

تكامل تاریخ (مطهری، 1370، الف : ج 3، ص 454) و مواردی كه نه چنین است. (مانند منطق فهم متون دینی و ترازوی نقد تفسیر متن مقدس ).

4. تجدید مطلع؛ استاد مطهری با چه مبانی به حل مسایل نوین كلامی رهنمون می شود؟ مهمترین آنها كدام است؟ چه نظریه هایی در اندیشه مطهری نقش اصول نظام ساز را دارند؟ فرضیه تحقیق حاضر این است كه نظریه فطرت در مفهوم سازی خاص استاد مطهری نقش كلیدی را در نظام معرفتی ایشان به عنوان اساسی ترین مبنا ایفا می كند. این نظریه نه تنها انسان شناسی خاصی را به میان می آورد (به تصریح استاد در مجموعه آثار، ج 3، ص 452) بلكه در گشودن بسیاری از معضلات كلامی به كار می رود. به تعبیر دقیق تر، نظریه فطرت نه تنها مبنای حل مسایل فراوان است، بلكه محوری برای نظریه پردازی در تفسیر و تبیین بسیاری از پدیدارها، رفتارها و آموزه های دینی است.

اثبات فرضیه تحقیق محتاج گوارش مختصر از نظریه فطرت نزد استاد مطهری است. اما این گزارش را صرفاً با جهت گیری گزارشی و نه پژوهشی ارایه می كنیم زیرا چیستی نظریه فطرت، مبانی وادلّة آن، مسأله تحقیق حاضر نیست.

نظریه ای غیرمدون  

علی رغم اهمیت زیرساختی نظریه فطرت در اندیشه استاد مطهری، این نظریه به صورتی غیرمدّون مطالعة درون دینی روی آورد استاد است و نه روش وی. ایشان در اثبات نظریه فطرت از روش برون دینی یعنی فلسفی مدد می جوید. روش فلسفی ایشان آمیزه ای از روش تحلیلی منطقی و ارجاع به تجارب فلسفی همگان است. «ناشی از یك فكر فلسفی است كه در همه افراد بشر است». (همان : ج 3، ص 463)

گزارش اجمالی از نظریه فطرت  

استاد مطهری فطرت را از ویژگی هایی در اصل خلقت و آفرینش انسان می داند (همان : ج 3، ص 455) اما این تنها به یك عنصر از مفهوم سازی ایشان اشاره دارد. با مقایسه ای كه وی در سه مفهوم طبیعت، غریزه و فطرت می كند ویژگی های فطری را ماوراءحیوانی و مقدس نیز می داند (همان : ص 466) در موضع دیگر از آنها باعنوان ارزشهای انسانی یاد می كند (همان : ص 468) و

(صفحه 122)

همچنین بر عنصر دیگر یعنی اكتسابی نبودن یا ریشه در ساختمان انسان داشتن (همان : 466)، آگاهانه بودن و ثابت بودن (همان : ص 545) نیز تصریح دارد. مراد وی از ثبات جهان شمولی و تغییرناپذیری بر حسب تحولات تاریخی، اجتماعی و طبقاتی است.

استاد به دو گونه فطرت معتقد است : فطرت شناخت و فطرت احساس (همان : ص 474)

اصول تفكر انسانی كه مشترك تفكرات همه انسان ها است، فطری اند، البته نه به معنای افلاطونی كلمه و نه به معنای استعلایی كانتی. اما فطرت احساسی، یك سری گرایش های در انسان است كه در حیوان وجود ندارد و مقدس انگاشته می شوند مانند حقیقت جویی، خیرخواهی، زیبایی طلبی، خلاقیت و عشق و پرستش (همان : ص 487 501) استدلال استاد بر فطریات این است كه چنین اموری را چگونه می توان توجیه كرد؟ دو توجیه اساسی و تاحدودی غیرمنقح ارایه شده است. مهم ترین مباحث فطرت را استاد نه در آثار مكتوب و مدوّن بلكه در گفتارهای خود در جمع معلمان و دبیران مدرسه نیكان تهران طی ده جلسه از سال 55 تا 56 ایراد كرده است. (باقرزاده ارجمندی، 1381: ص 95) و علی رغم چاپ های متنوع (تا چاپ 1370 در جلد سوم مجموعه آثار) هنوز محتاج ویراستاری است. خود استاد مجال ویراستاری، تبیین مبانی و ادله آن را نیافت. همین امر بر غربت این نظریه در مطهری شناسی افزوده است. در حالی كه بدون شناخت نقادانه نظریه فطرت نمی توان اندیشه مطهری را به خوبی شناخت.

روی آورد و روش استاد در نظریّة فطرت  

رهیافت استاد در وقوف بر نظریه فطرت رهیافت درون دینی است. وی با مراجعه به قرآن، نهج البلاغه و به طور كلی سنت این نظریه را بر گرفته است. (در منابع اسلامی، یعنی در قرآن و سنت، روی اصل فطرت تكیه فراوان شده است... ظاهراً این كلمه قبل از قرآن سابقه ای ندارد.) (مطهری، همان : ج 3، ص 451 و 452) در قرآن لغت «فطرت» در مورد انسان و رابطه او با دین آمده است. (همان : ص 455)

ایشان به همین دلیل، به تحلیل معنای فطرت بر حسب ساختار معنایی واژه در بُن و ساختار صرفی آن (فعلة) با ارجاع به منابع لغوی مربوط به قرآن و حدیث، مانند مفردات راغب و نهایة ابن اثیر می پردازد. و نیز با ارجاع به نهایه (همان : ج 3، ص 457) و روایتی در آن استنباط می كند

(صفحه 123)

آنچه از نظر معارف اسلامی، فطری انسان است، یك چیز نیست بلكه انسان فطریاتی دارد (همان : ج 3، ص 457) وجود دارد. آنها از فطرت سرچشمه می گیرند و یا از عوامل بیرونی ناشی می شوند. در شقّ دوم نیازهای مادی و معیشتی سرچشمه علم، عدالت، خیر، اخلاق و... می گردد و این هم به معنای فرو ریختن هر گونه ارزش های انسانی است. (همان : ص 501 به بعد)

استدلال استاد قیاس ذو وجهین موجب بسیط است و استحكام آن منوط به منع خلو بودن مقدمة متفصله و صدق شرطی متصله و دیگر مقدمات استدلال است. استاد در اثبات فطریات، وجدان و فطری انگاری آنها را نیز منطقی می داند. نظریه فطرت به دو معنا با «تبیین» به مفهوم منطقی ارتباط دارد: اولاً آن محسوس نیست بلكه معقول است و مفهوم تبیینی می باشد یعنی در تبیین عده ای از امور (احساسات و ادرا كاستی ها فطری می نامیم ) به فطری بودن آنها تمسك كرده ایم. به تعبیر استاد، توجیهی وجود ندارد جز آنكه بگوئیم این مقوله ها فطری اند. ثانیاً فطرت می تواند نظریه ای در تبیین بسیاری از امور باشد كه در واقع موضوع اصلی نوشتار حاضر است. به عنوان مثال فطرت می تواند جهان شمولی و ثبات ارزش های اخلاقی را تبیین كند.

در مواضعی كه یك نظریه، هم حاصل تبیین است و هم عامل تبیین، امكان وقوع در قیاس دوری وجود دارد. یعنی اگر بگوئیم این مقوله ها فطری اند زیرا وإلا لازم می آید نسبیت اخلاق و در اثبات مطلق بودن اخلاق نیز استناد به فطریت اخلاق بنمائیم، دچار قیاس دوری شده ایم. البته ادعا این نیست كه در آثار استاد مطهری چنین قیاسی وجوددارد اما توجه به آن فهم ما را از نظریه استاد در خصوص فطرت و نقش مبنایی آن در اندیشه مطهری عمیق تر می كند.

نظریه فطرت، نتایج معرفتی فراوانی در دین پژوهی استاد به میان آورده است. عمده ترین آنها را می توان به شش طبقه تقسیم كرد: ارزش معرفت شناختی؛ رهیافت خداشناسی؛ مبانی انسان شناسی؛ نتایج دین شناسی؛ مبانی اخلاق و منطق فهم دین.

1. ارزش معرفت شناختی  

یكی از مسایل جاودان فلسفی بحث از مسأله ای است كه استاد مطهری آن را «ارزش علوم و ادراكات» می خواند (همان : ج 6، ص 153) و آن به ساده ترین تقریر این است : «آیا آنچه ما با حس یا عقل خود می فهمیم واقع و نفس الامر هم همین طور است كه ما می فهمیم یا نه؟ (همان : ص155) مقاله سوم اصول فلسفه و روش رئالیسم متفكل پاسخ به این مسأله است.

(صفحه 124)

این پاسخ مبتنی بر علوم فطری است و استاد مطهری در مقدمه و پاورقی های آن ارزش معرفت شناختی فطرت شناخت را به تفصیل بیان می كند و در مقام بحث از نظریه فطرت نیز به همین امر اشاره می كند:

اگر ما، اصول فطری تفكرات را منكر باشیم، برای هیچ دریافتی و هیچ علمی، ارزش باقی نمی ماند. (همان : ج 3، ص 482)

استاد در دفاع از ارزش علوم و ادراكات به راه ارسطوئیان رفته است. می دانیم ارسطو در پاسخ به شبهه سوفسطائیان در خصوص اثبات ناپذیری باورها (به دلیل منجر شدن به تسلسل ) به گزاره های بدیهی تسمك می جوید (ارسطو، تحلیل ثانی، b 6661 5). استاد مطهری، تفسیر خاص از گزاره های بدیهی ارایه می كند و آن نظریه فطری بودن این ادراكات است. در این نوشتار مجال بیان تفاوت دیدگاه استاد با اندیشه رایج ارسطوئیان نیست. در این مبنا، هر گونه معرفتی در نهایت به دانش غیراكتسابی و بی نیاز از استدلال منتهی می شود. اما نه به نحوی كه افلاطونیان تفسیر می كنند و نه آن گونه كه در مفهوم استعلایی كانتی مطرح است، بلكه توانایی خاص قوه شناخت آدمی كه به فرض تصور طرفین حكم اولی، آن را تصدیق می كند. استاد در این نظریه، مانند دیدگاه خواجه طوسی در تجریدالمنطق** به حصر بدیهی در اولی ملتزم است. به هر روی، بر مبنای استاد، بدون فطرت شناخت نمی توان شكاكیت یاد شده را مرتفع ساخت.

یگانه راه برای ارزش داشتن علم بشر، قبول كردن فطری بودن اصول اولیه تفكرات. با گرفتن این، برای ماجز شك مطلق، چیزی باقی نمی ماند. (مطهری همان : ج 3، ص 483(

2. خداشناسی  

استاد مطهری، به حق مسأله خداشناسی را مهم ترین مسایل كلامی می داند.

«آن چیزی كه به منزله اصل اولی و به اصطلاح، اصل متعارف دین است، خداشناسی است. (مطهری، 1365: ص 11)

ایشان نظریه فطرت را به مثابه روش خداشناسی به كار می برد و آن شامل هر دو قسمِ فطرت عقل و فطرت دل می باشد. سرشت آدمی خداخواه است و خداآگاه. به همین دلیل هر كس كه خود

(صفحه 125)

را بشناسد، خدای خود را خواهد شناخت. در جلد پنجم اصول فلسفه و روش رئالیسم نیز بر فطری بودن اصل خداشناسی تأكید شده است.

استاد، نه تنها وجود خدا بلكه اصل رستاخیز را آن گونه كه قرآن عرضه می دارد، فطری می داند. اعتقاد به رستاخیز در مفهوم قرآنی كه همان انا للَّه و انا الیه راجعون است، فطری می باشد. (همو،1370 الف : ج 3، ص 471)

3. انسان شناسی  

مهمترین دغدغه استاد مطهری در انسان شناسی، مسأله اصالت انسانیت است. چه امری انسان را به درستی ازحیوان متمایز می كند؟ بدون تردید مبنای فلسفی استاد مطهری در این مقام اصالت وجودی به معنای خاص كلمه است. آنچه انسان را از حیوان متمایز می كند در واقع سطح وجودی آدمی است و دیگر تفاوتها طفیلی و تابع آن می باشند. انسان از سرشت خاصی برخوردار است و آن همان فطرت می باشد:

اصالت انسان و انسانیت واقعی در گرو قبول فطریات است، این حرف مفت است كه ما برای انسان فطریات قائل شویم و دم از امانیزم واصالت انسان بزنیم. (همان : ج 3، ص 468)

سخن استاد اشاره به مكاتب امانیستی، ماركسیسم و اگزیستانسیالیسم سارتری دارد. به همین دلیل، پس از تقریرنظریه فطرت با عنوان «اصالت های انسانی فطری اند» به نقد نظریه ماركسیستی و اگزیستانسیالیستی اصالت انسان می پردازد. البته مراد استاد از اگزیستانسیالیسم جریان الحادی و ماتریالیستی آن است و حاصل انتقاد استاد تعارض بین نفی جنبه های غیرمادی انسان و اصالت او است. اما سخن استاد با جریان های درونی اگزیستانسیالیسم یعنی با اندیشه های كسانی چون كی یركه گارد دانماركی و گابریل مارسل فرانسوی تطبیق پذیر است. به عنوان مثال، نظریه تكامل وجودی آدمی را، هر چند در مدل دیگری، در نظریه فطرت استاد مطهری می توان یافت.

اگر ما قائل به فطرت انسانی باشیم، یعنی معیارهای انسانیت را معیارهای ثابت كه ریشه اش در فطرت انسانی است بدانیم، نه تنها انسانیت معنا و مفهوم پیدا می كند، تكامل انسانیت نیز معنا و مفهوم پیدا می كند (همان : ج 3، ص 545)

تمایز دو مَن، من عِلوی و من سفلی، از مهم ترین اركان انسان شناسی استاد مطهری است. این دیدگاه نیز بر نظریه فطرت استوار است زیرا من علوی در واقع به فطرت برمی گردد. (همو: 1366: جلد 2، ص 303 به بعد)

(صفحه 126)

4. دین شناسی  

استاد مطهری دغدغه حل مسایل دینی دارد. در دین شناسی به معنای اخص، مسایل متنوعی وجود دارد. استاد درحل بسیاری از مسایل كلامی جدید، نظریه فطرت را به عنوان مبنا، روش و یا صرفاً مقدمات به كار می برد.

14. تبیین همزادی و همراهی دین با بشر 

مطالعه تاریخ تمدن بشر نشان می دهد كه هیچ دوره ای از زندگی آدمی از رفتار و باور دینی در مفهوم اعم كلمه خالی نبوده است. نخستین بقایای انسان نئاندرتال نیز واجد چنین رفتارهایی است. شواهد فراوانی نشان می دهد دینداری، همزاد و همراه بشر بوده است. (تفصیل سخن از جمله مراجعه شود به : نوتینگهام، 15؛ اسمارت، 18)

همزادی و همراهی دین با بشر محتاج تبیین است. از نظر استاد مطهری تمام نظریه های جامعه شناختی وروان شناختی كه سعی دارند دینداری را با ارجاع به عوامل اجتماعی و روانی تبیین كنند از توجیه این واقعیت تاریخی عاجزند و تنها نظریه فطرت می تواند با تكیه بر گزارشهای فطری (عشق و پرستش ) همزادی و همراهی دین با بشررا تفسیر كند.

24. تبیین منشأ دین  

نظریه فطرت نه تنها رقیب دیدگاههای مادی گرایانه در تبیین پیدایش دین نزد بشر است بلكه رهیافتی در فهم رخنة بنیادین در آن دیدگاه ها است. حاصل سخن این است كه مسأله تبیین دینداری نزد دانشمندان دوره جدید، در پرتو نظریه فطرت، نادرستی ساختاری خود را نشان می دهد. زیرا بر مبنای نظریه فطرت اصل، اعتقاد به خدا و خداباوری است و لذا خلاف این اصل یعنی گرایش به مادیگری محتاج علت یابی و تبیین است و نه خداباوری. به همین دلیل است كه بحث ابتكاری استاد در خصوص علل گرایش به ماتریالیسم به میان می آید. (تفصیل سخن نگ : فرامرز قراملكی، كلام جدید نزد استاد مطهری، فصل هفتم )

34. پلورالیسم دینی  

مسأله ادیان دیگر، به دلیل اشتمال بر مسایل متنوع، تحلیل دیدگاه استاد در خصوص آن، خالی از صعوبت نیست استاد از نظریه فطرت نقیبی می زند تا راهی برای حل معضله دیگر ادیان پید

(صفحه 127)

كند. حاصل سخن این است كه بر اساس منطق قرآن ادیان نداریم بلكه حقیقت دین واحد است و آن اسلام است. بر مبنای نظریه فطرت، دین فطری است امافطرت آدمیان، هم در ساحت شناخت و هم در ساحت گرایش، علی رغم گوناگونی در دو گستره زمانی و مكانی، واحد است.

قرآن می گوید بشر یك فطرت دارد كه آن فطرت دینی است و دین هم اسلام است. اسلام هم یك حقیقت است از آدم تا خاتم. قرآن به ادیان قائل نیست. به دین قائل است و لهذا هیچ وقت در قرآن و حدیث. «دین» جمع بسته نشده است. چون دین فطرت است، حقیقتی در سرشت انسان ها است. انسان ها چند گونه آفریده نشده اند. (مطهری، همان : ج 3، ص 460)

44. جهت گیری دعوت انبیاء 

یكی از مسایل مهم در كلام جدید بیان هدف و جهت گیری دعوت پیامبران است. (تفصیل سخن بنگ : فرامرز قراملكی، مبانی كلامی جهت گیری دعوت انبیاء) استاد بر مبانی نظریه فطرت به این سؤال پاسخ می دهد:

همه پیغمبران كه آمده اند، تمام دستورهاشان، دستورهایی بر اساس احیاء و پیدا كردن و پرورش دادن حس فطری است. آنچه آنها عرضه می دارند، تقاضای همین فطرت انسانی است. (همان : ج 3، ص 460)

این سخن استاد با تحلیل وی از هدف رسالت در دیگر آثارش سازگار است. زیرا دعوت انبیاء به سوی خداپرستی،عدالت و آزادی جهت گیری شده است و همه این امور را می توان، بر مبنای استاد، فطری دانست.

54. دینداری بیرونی و درونی  

یكی از مسایل مهم در روان شناسی دینی توجّه به گونه های مختلف دینداری است. بر اساس مفهوم سازی آلپودت دو گونه دینداری را می توان متمایز ساخت : دینداری معطوف به اغراض برون دینی و دینداری معطوف به اغراض صرفاً دینی (خدا). دینداری بیرونی، در واقع دینداری نابالغانه است كه صرفاً ارزشی تحولی دارد وإلا در صورت تثبیت شدن به نفی دینداری می انجامد.

استاد مطهری بیش و كم با این مفهوم سازی موافق است زیرا در متون دینی نیز اشارات فراوانی در این خصوص می توان یافت. اما تمایز این دو گونه دینداری و ارزشی آلی و مقدماتی دینداری بیرونی را بر اساس نظریه فطرت قابل تبیین و توجیه می داند:

(صفحه 128)

اصلاً پرستش، آن پرستشی است كه در زمینه عشق پیدا می شود. پرستشهایی كه از راه طمع یا ترس است می دانیم كه از نظر اسلامی هم ارزش زیادی ندارد، یعنی ارزشش ارزش مقدماتی است و برای این است كه بعد انسان به مرحله بالاتر برسد. (همان : ص458)

64. منطق فهم دین  

یكی از مباحث عمده در دین شناسی نوین عناصر همبسته با فهم متون دینی است. نظریه فطرت استاد مطهری رامی توان به منزله یكی از منابع در استنباط از متون مقدس به كار بست چرا كه هر آنچه فطرت اقتضا می كند مورد حكم شرع نیز است. ملازمه ای بین اقتضای فطرت و حكم شرع می توان به دست آورد. بررسی دیدگاه استاد مطهری در مسأله ربا و به ویژه نوآوریهای وی در این خصوص (مجموعه آثار، جلد بیستم ) نشان می دهد كه مهم ترین دلیل وی درمخالفت با قول مشهور در تفكیك حكم شرعی بین مكیل و موزون با معدود در مسأله ربا، مراجعه به اقتضای فطرت است (مظهر قراملكی، مبانی فقهی استاد مطهری در مسأله ربا)

همچنین در تعارض ادلّه، اقتضای فطرت را می توان داور و حَكَم قرار داد. هیچ فهمی از روایت به عنوان مثال، نمی تواند خلاف فطرت انسان باشد. بر همین مبنا است كه عدالت جایگاه خاصی در استنباط های فقهی و حقوقی پیدا می كند.

5. جاودانگی و جهان شمولی اخلاق  

مهم ترین كاربرد نظریه فطرت در اندیشه مطهری نجات اخلاق از نسبیّت است. فهم كامل این ادعا مسبوق به وقوف بر پیشینة مسأله نزد مطهری است. مطهری در تحلیل آراء اخلاقی اساساً پیرو علامه طباطبایی است، اگرچه اختلاف نظرهایی هم دارد. علامه طباطبایی در اعتباری انگاری مفاهیم بنیادین اخلاق و قول به عدم ارتباط زایش منطقی بین ادراكات حقیقی و اعتباری نظریه ای بالكل نو و انقلابی را عرضه كرد. (اصول فلسفه و روش رئالیسم، مقاله ششم ) این نظریه آشكارا مخالف دیدگاه رایج نزد شیعه و موافق تحلیل كسانی چون دیوید هیوم است. علامه حلی در مقصد سوم كشف المراد تصریح می كند؛ توجیه باورهای دینی در نهایت در گرو عقلی و ذاتی بودن حسن و قبح است و چنین تلقی، دیدگاه منطق دانان متقدم را به نحوی كنار زد. به عنوان مثال، ابن سینا در نهج ششم منطق اشارات، در تحلیل گزاره های اخلاقی معتقد است : اگر انسان باشد و عقل و وهم

(صفحه 129)

و حس وی، و خالی از عواطف و انفعالات و تأثیرپذیری از محیط باشد هرگز به خوبی و بدی امور حكم نمی كند.

بر مبنای چنین تحلیلی حكم به خوب و بد بودن به عواطف درونی بر می گردد. گزاره «x خوب است» اساساً فاقد ساختار شناختی است زیرا به گزاره «x را دوست دارم» برمی گردد. استاد مطهری با چنین تحلیلی موافق است اما جهان شمولی، اطلاق و جاودانگی اخلاق را چگونه می توان تأمین كرد؟ به علاوه اگر حسن و قبح را اعتباری بدانیم با چه ملاكی می توان تعابیر اخلاقی را ارزیابی كرد؟ استاد بر اساس نظریه فطرت به این پرسشها پاسخ می دهد:

اگر چه در تعابیر اخلاقی نمی توان از صدق و كذب آنها سخن گفت و ملاك های رایج صدق و كذب قضایای نفس الامری را در مورد آن ها به كار برد، می توان ملاكی را برای ارزیابی آنها در نظر گرفت. این ملاك، ملامت یا عدم ملامت با من علوی انسان است. هر گاه حكمی اخلاقی با من علوی و جنبه والای نفس مناسبت و سنخیّت داشته باشد خوب است و باید بدان عمل كرد. در غیر این صورت، بد است و نباید به آن عمل نمود. (مطهری، 1370، ب: ص 184)

استاد مطهری من علوی و من سفلی را در مواضع مختلف از آثار خود مورد بحث قرار داده است (از جمله تعلیم و تربیت در اسلامی، ص 245) و آن مبتنی بر نظریه فطرت است. تمایز نظریه اخلاق نزد استاد مطهری و علامه طباطبایی (و نیز دیوید هیوم ) در همین نكته است :

ما اصل خوبی و بدی را همان طور قبول می كنیم كه امثال آقای طباطبایی و راسل گفته اند كه معنای خوب بودن و خوب نبودن و باید و نباید همان دوست داشتن و دوست نداشتن است. ولی كدام من دوست داشته باشد؟ من سفلی یا من علوی؟ آنجا كه من علوی انسان دوست داشته باشد می شود، اخلاق و ارزش. (مطهری، 1367: 245)

همان گونه كه مشهود است استاد مطهری نظریه ای نوین را در تاریخ تفكر اسلامی به میان می آورد. وی آشكارا در نزاع حسن و قبح عقلی و شرعی راه سوم را می پذیرد ولی بر خلاف بسیاری از كسانی كه در راه سوم به اخلاق نسبی رسیده اند و نتوانسته اند جهان شمولی و جاودانگی اخلاق را تأسیس كنند، ایشان با به میان آوردن من علوی و فطرت آدمی معضله را حل می كند.

حال باید دید پشتوانه كلیّت و دوام و اطلاق تعابیر اخلاقی چیست؟ از آن جا كه بین اجزای تصوری تعابیر اخلاقی رابطه نفس الامری وجود ندارد و این رابطه، قراردادی است، چگونه می توان این اوصاف را درباره آنها پذیرفت؟ نظریه مختار این است كه این اوصاف نه بااتكاء بر روابط

(صفحه 130)

نفس الامری اجزای تصوری بلكه با اتكاء بر وجود من علوی و ملكوتی انسانهاست كه موجب می شود، تمام افراد انسانی در تمام زمان ها و به طور دایمی و در تمام شرایط و موقعیت ها، اعتبارهای واحدی را لحاظ و ایجاد می كنند (همو: 1366: ج 2، ص 304)

قبلاً یادآور شدیم كه استاد در فطرت «مشترك بین همه انسان ها بودن» را نیز اخذ می كند. ارجاع خوب و بد به دوست دارم و دوست ندارم و ارجاع آنها به فطریات (مشترك بین انسان ها، خصوصیت انسانی آدمی، امور مقدس ومتعالی ) اولاً جهان شمولی اخلاق را تأمین می كنند و ثانیاً تقدّس و تعالی اخلاقی را نیز حفظ می نمایند. كسانی كه با مباحث دهه اخیر در خصوص اخلاق و جهان آشنایی دارند، بر اهمیت نظریه پردازی استاد در خصوص حفظ جهان شمولی و تقدس اخلاق وقوف دارند. (فرامرز قراملكی، 1382: ص 79 و بعد)

استاد، ثبات، اطلاق و جهان شمولی اخلاق را تنها با نظریه فطرت قابل تأمین می داند:

اگر خیرخواهی را فطری ندانیم آنگاه نسبیّت در احكام اخلاقی به میان می آید. (مجموعه آثار، ج 3، ص 476)... حرف ما این است كه انسان از آن جهت كه انسان است یك سلسله اخلاقیات دارد كه این اخلاقیات بر دوره بدویّت انسان آن گونه صادق است كه بر این دوره تمدن صنعتی او. (همان : ص 526)... انسان نمی تواند قائل به اخلاق باشد و در عین حال اخلاق را متغیر و نسبی بداند. (همان : ص529)

دلیل مطلب از نظر استاد مطهری این است كه در تحلیل گرایش ها و رفتار اخلاقی انحصاراً دو نظریه قابل طرح است : ریشه در ساختمان انسان دارد (نظریه فطرت ) یا امر تلقینی برخاسته از ضرورت های اجتماعی و امثال آن است (نظریه رقیب ). در تحلیل استاد، نظریه های رقیب به نسبیت منتهی می شوند زیرا با تغییر شرایط و عوامل اجتماعی و یا حتی روان شناختی، حكم اخلاقی نیز تغییر می یابد. (نگ : مجموعه آثار، ج 3، ص 467) در اینجا مجال گفتار مفصل در نظریه استاد در فلسفه اخلاق نیست. تفصیل سخن را از جمله مراجعه كنید به مسعود امید، ص 165 194)

6. فلسفه تعلیم و تربیت  

نظریه فطرت در تبیین جهت گیری نظام تعلیم و تربیت نقش مهمی دارد زیرا هدف آن را در شكوفایی فطرت انسان نشان می دهد. استاد در كتاب تعلیم و تربیت اسلامی تلاش می كند تا بر اساس نظریه فطرت مبنایی اسلامی در تعلیم و تربیت به دست آورد. این مبنا، در واقع بر، من علوی كه از نظریه فطرت برآمده است، اشاره می كند.

(صفحه 131)

7. آزادی  

استاد مطهری، سازگار با فیلسوفانی چون هابز، آزادی را به فقدان مانع تعریف می كند اما در تحلیل مانع كه مقوم آزادی است، از نظریه فطرت بهره می جوید، مراد از مانع، مانعِ تكامل است و مقصود از تكامل، كمال وجودی وشكوفایی فطری است. تقسیم آزادی به آزادی اجتماعی و معنوی در دیدگاه استاد مطهری اساسی است. تحقق آزادی اجتماعی منوط به آزادی معنوی است و تحقق آن محتاج اصالت انسانیت است. به همین دلیل در گفتارهای معنوی كه اندیشه مطهری در باب آزادی را شامل است با بحث از من انسانی و من حیوانی مواجه می شویم. (آزادی معنوی، ص 11 تا 35، تكامل اجتماعی انسان، ص 121 99، بیست گفتار، ص 301)

نتیجه  

نظریه فطرت در اندیشه اسلامی، نظام آفرین و مبنایی است. بسیاری از مسایل كلامی نوین در دین شناسی، خداشناسی، انسان شناسی، فلسفه اخلاق، معرفت شناسی، تعلیم و تربیت و مسأله آزادی بر نظریه فطرت استوارند، رهیافت استاد به نظریه فطرت، رهیافت درون دینی است. وی آن را از معارف اسلامی، قرآن و سنت، برگرفته و با روشها و ابزارهای تحلیلی سعی در نظریه پردازی در خصوص آن كرده است. به دلیل مبنایی بودن نظریه فطرت، نقد این نظریه می تواند مبنایی ترین چالش را در اندیشه مطهری به میان آورد و عدم فهم دقیق آن، سبب می گردد، نظام معرفتی استاد مطهری در دین شناسی در هاله ای از ابهام بماند.

(صفحه 132)

* دانشیار دانشگاه تهران

**خواجه طوسی در منطق تجرید گوید: «مبادئه ستةٌ : الاولیات و المحسوسات و المجربات و الحدسیات و الفطریات و المتواترات و الاخیرتان لیستا بمبادٍِ بل و اللتان من قبلهما و العمدة هی الاولیات».

منابع و مأخذ 

1. طباطبایی، علامه سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیرالقران، تهران، انتشارات رجا.

2. ، اصول فلسفه و روش رئالیسم، پاورقی استاد مطهری، تهران، انتشارات صدرا، 1377.

3. مطهری، مقالات فلسفی، تهران، انتشارات صدرا، 1366.

4. ، فلسفه اخلاق، تهران، انتشارات صدرا، 1370.

5. ، آزادی معنوی، تهران، صدرا، 1378.

6. ، تعلیم و تربیت در اسلام، تهران، انتشارات صدرا، 1367.

7. ، حكمت ها و اندرزها، قم، 1365.

8. ، مجموعه آثار، تهران، انتشارات صدرا، 1370.

9. ، بیست گفتار، قم، 1358.

10. فرامرز قراملكی احد، تأملی در اخلاق جهانی، نامه حكمت، ش 1، 1382.

11. ، روش شناسی مطالعات دینی، مشهد، دانشگاه رضوی، 1381.

12. پترسون و همكاران، عقل و اعقتادات دینی، ترجمه نراقی، تهران، 1376.

13. باقرزاده ارجمندی، میراحمد، كتاب شناسی توصیفی استادمرتضی مطهری، تبریز، 1381.

14. طوسی، تجریدالمنطق، در: علامه حلی، الجوهرالنضید فی شرح منطق التجرید، قم، انتشارات بیدار.

15. ابن سینا، الاشارات و التنبیهات، تصحیح محمود شهابی، تهران، دانشگاه تهران، 1339.

16. امیدمسعود، درآمدی بر فلسفه اخلاق از دیدگاه متفكران مسلمان معاصر ایران، تبریز، 1381.

17. Nottingham, E. k. , Keligion and Society, U.S.A. 1954.

18. Smart, N. the Religionus Experience of Mankind , NewYork, 1984.

پایان مقاله