«علم و ایمان نه تنها با یکدیگر تضادی ندارند بلکه مکمّل و متمّم یکدیگرند... بدیهی است که نه علم می تواند جانشین ایمان گردد... و نه ایمان می تواند جانشین علم گردد، طبیعت را بر ما بشناساند و قوانین آن را بر ما مکشوف سازد و خود ما را به ما بشناساند. تجربه های تاریخی نشان داده که جدایی علم از ایمان خسارت های غیرقابل جبران به بار آورده است. ایمان را در پرتو علم باید شناخت. ایمان در روشنایی علم از خرافات دور می ماند. با دور افتادن علم از ایمان، ایمان به جمود، تعصب کور و با شدت دور خود چرخیدن و راه به جایی نبردن تبدیل می شود.»

«قرآن، صریحاً مسائلی را به عنوان موضوع مطالعه و تفکر پیشنهاد می کند. این موضوعات همانهاست که نتیجه مطالعه آنها، همین علوم طبیعی، ریاضی، زیستی، تاریخی و غیره است که امروز در دنیا می بینیم.»

«خدمات علوم به توحید از این راه بود که علوم تا حدود زیادی در دل طبیعت راه یافت و تا هر کجا رفت، بیش از پیش به نظم دقیق و ساختمان اشیاء و رابطه تشکیلات داخلی اشیاء با یک سلسله اهداف پیش بینی شده پی برد و به عبارت دیگر، علوم هر اندازه که بیشتر به راز درونی اشیاء پی برد، بیشتر به مسخر بودن طبیعت و به خود واگذار نبودن آن، ایمان و اذعان پیدا کرد. هدف قرآن هم از دعوت به مطالعه حسی و تجربی طبیعت از نظر خداشناسی این است که به مخلوق و مسخر بودن طبیعت و اینکه قوه ای مافوق قوای طبیعی، طبیعت و قوای طبیعت را اداره و تدبیر می کند، پی ببریم و ایمان پیدا کنیم.»

***

ولفهارت پاننبرگ (Wolfhart Pannenberg)، استاد الهیات سیستماتیک در دانشگاه مونیخ:

«فلسفه و الهیات در پرداختن به مفهوم طبیعت به گونه ای مشابه به علوم وابسته اند.»

(صفحه 34)

«بنابراین الهیات و همچنین فلسفه هنگامی که درباره جهان طبیعت سخن می گویند، باید یافته ها و روش شناسی علمی را به حساب آورند.»

«عالمان الهیات نباید در وفق دادن ایده ها و زبان الهیاتی با آخرین دیدگاهها در علوم، شتابزده عمل کنند، به ویژه در مواردی که این وفق دادن مستلزم تجدید نظر اساسی در اعتقاد سنتی باشد. بصیرت الهیاتی درباره جهان می تواند منبعی برای الهام در توسعه استراتژیهای جدید تحقیقی باشد.»

***

ماکس پلانک (Max Planck):

«هرگز هیچ تقابل حقیقی بین علم و دین نمی تواند وجود داشته باشد زیرا یکی، مکمل دیگری است.»

***

هنری مارگنو (Henry Margenau)، استاد فیزیک و علوم طبیعی در دانشگاه ییل:

«دیدگاهی شایع وجود دارد که «علم» و «دین» را به طور کلی ناسازگار تلقی می کند. بنابراین اجازه دهید پیش از هر چیز به این نکته اشاره کنم که این باور شاید نیم قرن قبل صحیح بود، ولی اکنون اعتبار خود را از دست داده است. این مطلب را هر کسی که نوشتارهای فلسفی برجسته ترین و خلاقترین فیزیکدانهای پنج دهه اخیر را مطالعه کند، می تواند دریابد. منظور من در اینجا کسانی همچون اینشتین، بور، هایزنبرگ، شرودینگر، ویگنر و دیگران اند.»

***

جان پاکینگ هُرن (John PolKinghorne)، فیزیکدان، عالم الهیات و رئیس سابق کوئینز کالج کمبریج:

«این مطمئناً یک حقیقت تاریخی است که اغلب پیشگامان علم نوین، انسانهایی دین دار

(صفحه 35)

بوده اند. آنها شاید مشکلاتی با کلیسا داشته (مانند گالیله) و یا اینکه از ذهنی غیر جزم اندیش برخوردار بودند اما «دین» برای آنها حائز اهمیت بود. آنها عادتاً این سخن را می پسندیدند که خداوند دو کتاب برای هدایت ما نوشته است: کتاب مقدس و کتاب طبیعت.»

«در جستجوی معرفت، ما به بینشهای «علم» و «دین» هر دو نیازمندیم، علم اساساً پرسش و پاسخ درباره «چگونگی» است و دین اساساً پرسش و پاسخ مربوط به «چرا» است.»

«آنچه الهیات برای علم می تواند انجام دهد، فراهم سازی پاسخهایی برای «پرسشهای برترینی» (meta-questions) است که از علم برمی خیزند ولی خصلتاً علمی نیستند و کاری که علم برای الهیات می تواند انجام دهد آن است که بگوید: جهان فیزیکی واقعاً چگونه است.»

«من فکر می کنم که علم در حوزه خود به خود محدود خویش، مستقل است و همچنین الهیات (تأمّل عقلانی در باب دین)، رشته یکپارچه وسیعی است که نتایج دیگر پژوهشهای انسانی را در چارچوب ژرف ترین و جامع ترین قالب ادراک قرار می دهد.»

«ما در یک جهان زندگی می کنیم و «علم» و «الهیات»، جنبه هایی گوناگون از همین جهان را کند و کاو می کنند.»

***

استاد جوادی آملی :

«با اثبات دین به عنوان مجموعه قوانین و مقررات ثابتی که مبیّن انسان و جهان و پیوند میان آن دو است، نقش دین نسبت به جمیع معارف و علوم آشکار می گردد... بر این مبنا، دین نه تنها مغایر با علم نیست بلکه میزان اساسی برای توزین قوانین علمی می باشد.»

(صفحه 36)

«معارف دینی در واقع، مبیّن همان قوانین و سنن ثابتی هستند که علوم مختلف در جستجوی آنها می باشند.»

«آیات و روایات فراوانی درباره حقایق تجربی، طبیعی و تاریخی وارد شده است. بخش عمده این آیات به تاریخ تکوین زمین و آسمان و بخشی دیگر به چگونگی حدوث و پیدایش انسان و حیوانات، و بعضی دیگر به نقل حوادث گذشتگان و احکام، سنن و قواعد غیر قابل تغییر و تحویل زندگی فردی و اجتماعی انسان می پردازد.»

«هر یک [از آیات مذکور]، گزارش و اِخبار از حقایقی است که بررسی و جستجوی پیرامون آنها در صلاحیت علوم مختلفی نظیر کیهان شناسی، زیست شناسی، مردم شناسی، جامعه شناسی، تاریخ و... قرار دارد.»

«اعتبار و ارزشهای قضایای دینی ای که درباره سنتهای تاریخی، اجتماعی، طبیعی و یا چگونگی خلقت عالم و آدم آمده اند، اصول و ضوابط بنیادینی را برای هدایت و شکل گیری علوم تجربی ای که در پرتو آنها رنگ و چهره دینی به خود می گیرند، در اختیار بشر قرار می دهد. نگاه دینی قرآن به طبیعت و تاریخ از یک امتیاز عمده نسبت به نگاه مفسّران مادی طبیعت برخوردار است زیرا قرآن همراه با تبیین روابط مادی و صوری به علت فاعلی و غایی حوادث طبیعی و تاریخی توجه می دهد و در نتیجه علوم طبیعی و اجتماعی را با دو بال «هو الاوّل» و «هو الاخِر» تا اوجگاه مبدأ و معاد پرواز می دهد.»

***

هُلمز رُلستون (Holmes Rolston)، استاد فلسفه در دانشگاه کلرادو:

«گرچه علم، دین نیست ولی شاید به یک متافیزیک محتاج بوده و یا آن را مفروض گیرد. علم شاید با برخی طرحهای متافیزیکی هماهنگ باشد و با بعضی دیگر چنین نباشد. دین نمی تواند محتوای هیچ علمی را پیشنهاد دهد ولی می تواند قالبهایی را که

 (صفحه 37)

چنین محتوایی در آنها ریخته می شود، مورد توجه قرار دهد. علم، خدا نیست و نباید هم باشد. انسان می تواند به مشغله علمی بپردازد بی آنکه به الهیات توجه نماید اما انسان نمی تواند تنها با علم زندگی کند.»

***

پاپ ژان پال دوم (Pope John Paul II):

«دین بر مبنای علم بنا نهاده نشده است و علم نیز امتدادی از دین نیست. هر یک باید مالک اصول ویژه خویش، انگاره شیوه ها، تنوع تعبیر و نتایج خاص خود باشد... امروزه فرصت بی سابقه ای برای یک ارتباط مشترک دوطرفه و فعال در اختیار ماست که در آن هر رشته در عین حفظ یکپارچگی و انسجام خویش، کاملاً پذیرای کشفیات و بینشهای دیگری است.»

«علم می تواند دین را از خطا و خرافه برهاند و دین می تواند علم را از بت پرستی و مطلقهای دروغین تطهیر کند. هر یک می تواند دیگری را به سمت جهانی گسترده تر سوق دهد، جهانی که در آن، هر دو می توانند به اوج شکوفایی خود برسند.»

***

نَنسی مُرفی (Nancey Murphy)، دانشیار فلسفه مسیحی در مدرسه الهیاتی فولر:

«الهیات می تواند به میزان زیادی به کانونهای جاری تعقّل علمی تکیه کند، بی آنکه هویّت یا استقلال خود را از دست بدهد. من پیش بینی می کنم که چنین امری، نتایج مهمی را برای الهیات در پی خواهد داشت.»

***

اِرنان مک مولین (Ernan McMullin)، مدیر برنامه پژوهشی تاریخ و فلسفه علم در دانشگاه نُتردام:

«ارتباطهای «علم» و «دین» ماهیتاً، نمی توانند کاملاً ساده باشند ولی اگر رویکردمان با صداقت

(صفحه 38)

و تواضع توأم گردد، این امید وجود دارد که هر یک بتواند حقیقتاً دیگری را تکمیل کند.»

***

رابرت نومن (Robert A Naumann)، استاد فیزیک و شیمی در دانشگاه پرینستون:

«من بین علم و دین هیچ تعارضی نمی یابم. من کاملاً با این مطلب موافقم که مسائلی که اینک در کیهان شناسی، فیزیک ذرات بنیادی و میکروبیولوژی در حال ظهورند، از یک مضمون آشکار متافیزیکی یا دینی برخوردارند.»

***

توماس تارنس (Thomas Torrance)، استاد الهیات در دانشگاه ادینبورگ:

«نسبت به گذشته، دانشمندان در سرتاسر جهان به طور آشکار، اقبال بیشتری به گفتگوی جدی با عالمان الهیات از خود نشان می دهند و عالمان الهیات نیز به طور روزافزون به کشفیات شگفت انگیز دانشمندان به سان بازتاب شکوه و جلال الهی می نگرند.»

***

مراجع:

1 مطهری، مرتضی، بیست گفتار، انتشارات صدرا، 1358.

2 مطهری، مرتضی، انسان و ایمان، انتشارات صدرا.

3 مطهری، مرتضی، اصول فلسفه و روش رئالیسم (5)، دفتر انتشارات اسلامی.

4 جوادی آملی، عبداللّه، شریعت در آینه معرفت، مرکز نشر فرهنگی رجاء، 1372.

5. Cosmos, Bios, Theos: Scientists Reflect on Science, God and the Origins of theUniverse, Life and Homo sapiens, edited by H. Margenau and R. A.Varghese,38 Open Court, 1992.

.6891 ,KCPS,enrohgniKloPnhoJ ,ygoloehT dna ecneicS fo noitcaretnI ehT ;dlroW enO .6

.1991 ,KCPS ,enrohgniKloPnhoJ ,ygoloehT dna ecneicS neewteb pihsnoitaleR ehT :ytilaeR dna nosaeR .7

.4991 ,elgnairT ,enrohgniKloPnhoJ ,noigileR dna ecneicS ot snoitseuQ :ytinaitsirhC dna ,soahC ,skrauQ .8

nacitaV ,enyoC .V egroeG dna regeotS .RmailliW ,llessuR .J treboR yb detide ,noigileR dna ecneicS no II luaP nhoJ .9 .0991 ,snoitacilbuP yrotavresbO

پایان مقاله