یکی از عوامل مؤثر بر تحولات اساسی در تعلیم و تربیت در قرن حاضر، تأثیر اندیشه های متفکران و مربیان بزرگ و فرآیندهای تربیتی است. اندیشمندان مسلمان در پرتو تعالیم انسان ساز اسلام به موضوع انسان و کمال و سعادت او و راه های وصول به کمال، بسیار پرداخته اند و نظامهایی فکری را برای پاسخگویی به سؤالهای مربوط به انسان و تربیت او بنا کرده اند. شهید آیة ا... مرتضی مطهری از دانشمندان معاصری است که یادش همواره جاودانه است.

اندیشه های این بزرگ مرد تاریخ انقلاب اسلامی به عنوان مبنای مواجهه علمی با افکار وارداتی جدید و دستیابی به نوآوریهای علمی در عرصه معارف دینی، مورد توجه قرار می گیرد. بررسی اندیشه و آرای آیة ا... شهید مطهری و تأثیر آن در شکل گیری مبانی فکری انقلاب اسلامی، از ضرورتهای دوران کنونی است. استاد مطهری، با ایمان، علم و اعتماد به نفس والای خود و همچنین ادب و انصاف علمی در آن سالها شجاعانه وارد میدان شد و با یک مواجهه صحیح و علمی در مقابل تفکرات مارکسیستی و لیبرالیستی، توانست چهره روشن و نابی از تفکرات اسلامی ارائه دهد و جریان روشنفکری اسلامی صحیحی را پایه گذاری نماید که در واقع مبنای بخشی عمده از جریان فکری انقلاب اسلامی شد. دیدگاه های تربیتی این معلم شهید در دوران کنونی که نظام تربیتی جامعه به تحولی برای اصلاح خود نیازمند است، بسیار ارزنده و قابل تأمل است. ایشان در کتاب «تعلیم و تربیت در اسلام» مبانی تربیت اسلامی را در ابعاد مختلف می شکافد.

در خصوص «آرای تربیتی شهید مطهری» با دکتر علی شریعتمداری استاد دانشگاه تهران گفتگو کرده ایم. وی معتقد است استاد مطهری آموزش را با روش تربیتی خاص ارائه شده، طرح می کند با همان کاستی ای که در نهادهای آموزشی ما موجود است. این عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی سعی کرده است در این مجال، این نقیصه و خلا را که مورد نظر شهید مطهری نیز بوده و در مراکز آموزشی ما نیز احساس می شود، بیان کند. در ادامه مشروح این گفتگو را می خوانید:

* آقای دکتر شریعتمداری! از دیدگاه شهید مطهری، مهمترین مؤلفه های تربیت اسلامی چیست؟

** در برخورد با کتابها و آرا و اندیشه های استاد مطهری، باید چند نکته را در نظر گرفت. اولا ایشان یک مبلغ واقعی اسلام بود، به این معنا که آنچه را در اسلام، قرآن، سنت پیامبر (ص) و در رویه ائمه اطهار (ع) آمده، استاد مطهری همه اینها را در ذهن خود بر مدار منطقی و عقلانی قرار داده بود. در تربیت اسلامی، مهمترین مؤلفه، پرورش تفکر و قدرت عقلانی است. پیامبر اکرم (ص) فرموده اند، کسی که از عقل برخوردار نیست، ارزش دین را هم درک نمی کند. مردم باید آیات الهی در زمین را ببینند. بنابراین، نکته مهمی که در تعلیم و تربیت اسلامی از نظر مرحوم مطهری مورد توجه بوده، پرورش قدرت عقلانی است این امر محور اندیشه های تربیتی این استاد بزرگ است. افرادی که کتابهای استاد مطهری را مطالعه می کنند، باید توجه داشته باشند که بهترین منبع برای معرفی معارف اسلامی در دوران ما، آثار این استاد بزرگوار است. آیین خواندن و آیین اندیشیدن و آیین درست فکر کردن را در آثار شهید مطهری ببینیم، نکته های اساسی در کتاب «تربیت اسلامی» این شهید بزرگوار اینکه ما یاد بگیریم در مورد مسائل مختلف تفکر عمیق داشته باشیم و با استفاده از روشهای عقلانی در حل مسائل اقدام کنیم. بهترین مؤلفه برای پرورش تربیت اسلامی در انسان، رشد قدرت عقلانی در اوست تا بتواند این امر را در کلیه مسائل فردی و اجتماعی پیاده کند. معمولاً رویه تربیتی شهید مطهری این بود که خواننده را متوجه مسأله اساسی مورد بحث می کرد و ارتقای فکری، محور اساسی آن بود.

* ماهیت تربیت اخلاقی از منظر این استاد بزرگوار چه بود؟

** ابتدا باید تعریفی از تربیت اخلاقی داشته باشیم، زیرا اخلاق یکی از جنبه های طبیعی حیات انسان است؛ بدین معنا که انسان همان طور که به هوا و غذا برای پرورش جسم نیاز دارد، به درک اخلاقی هم نیازمند است. اینکه با دیگران چگونه ارتباط برقرار کند، چه رسالتی در برابر دیگران دارد و چگونه باید عادلانه برخورد کند و به حقوق دیگران پایبند باشد، اینها محورهای اخلاقی است. دوباره بر محور عقلانی در مسأله گذشته تأکید می کنم که در پرورش اخلاقی هم، تکیه بر مؤلفه های عقلانی نقش اصلی را دارد. باید مرزهای خوب و بد را از یکدیگر بشناسیم. چرا اموری چون خدمت به مردم، راستگویی، درستکاری، احترام به دیگران مورد پذیرش همه است اما دروغ، تهمت و آزار دیگران از دیدگاه همه مردم منفور و غیر قابل پذیرشند.

* از دیدگاه شهید مطهری، چه ارتباطی میان آموزش ارزشها و تربیت اسلامی وجود دارد؟

** برای پاسخ، باید تعریفی از ارزش داشت. آن چیزی که خود به خود برای انسان دارای آثار مفید است و او را به کمال و رشد می رساند. زمانی که در مورد ارزشهای اخلاقی بحث می کنیم، مؤلفه هایی را که در زمینه اخلاقی با اهمیت و موثر می باشد، مد نظر داریم. در خصوص اخلاق هم باید بدانیم که چه سهمی در خدمت به دیگران داریم. پیامبر اکرم (ص) می فرمایند کسی که صبح برخیزد و کوششی برای حل مشکلات جامعه نداشته باشد، مسلمان نیست. بنابراین، خدمت به خلق، محور اخلاق اسلامی است. این امر شامل رعایت حقوق افراد جامعه و احترام به آنها و نیز تلاش برای کمک به حل مشکلات مردم هم می شود.

* شهید مطهری ایمان و مذهب را ضامن اجرای اخلاقیات در جامعه می دانستند، چگونه می توان این دو مؤلفه را در شرایط کنونی تعریف و تبیین کرد؟

** ببینید، ممکن است ما با فردی در جامعه مواجه شویم که راستگو و درستکار باشد، اما اعتقادات دینی قوی ندارد. اگر همین انسان به معارف الهی اعتقاد داشته باشد، از قدرت والای معنوی بهره مند می شود و موفقیت خود را قطعی تلقی می کند، زیرا نیروی الهی را پشتیبان و ضامن اعمال خود می داند. بنابراین، میان فردی که فطرتا دارای اخلاق خوب است با فردی که بر پایه پیروی از معارف و آموزه های اسلامی در مسیر اخلاقیات قدم برمی دارد، تفاوت وجود دارد؛ زیرا این فرد تلاش دارد رفتار اجتماعی و فردی خود را بر اساس قوانین الهی تضمین کند. این قوانین، استحکام و اعتبار بیشتری به عقاید و رفتار افراد می دهد.

* آقای دکتر شریعتمداری! از منظر استاد شهید، عادتهای تربیتی تا چه میزان بر ترویج اخلاق در جامعه مؤثر بوده اند؟

** عادت اخلاقی یعنی اینکه به دیگران احترام بگذاریم و حقوق افراد جامعه را به رسمیت بشناسیم. این امور عادتهایی است که در تحکیم مبانی اخلاقی در جامعه به ما کمک می کند. برای ترویج آن در جامعه، افراد را باید به فکر کردن وادار کرد، بدین معنا که مردم در برخورد با مسائل مختلف روشهای منطقی و عقلانی را برگزینند تا بتوانند با تشخیص صحیح مسائل و مشکلات مختلف، از امکانات موجود بهترین بهره را ببرند. از این رو آنان می توانند زندگی انسانی در ارتباط با خود و دیگران بسازند.

* اخلاقیات در جهان به عنوان یک ارزش انسانی مطرح است، اما در کشور ما که معارف اسلامی بر جامعه حاکم است، کارکردهای دین و تربیت (با توجه به دیدگاه شهید مطهری بر رابطه تنگاتنگ میان این دو) چگونه می توانند در جامعه بروز و ظهور یابد؟

** به نظر من، مردم جامعه باید معارف اسلامی را بیشتر بشناسند. یکی از راه های آشنایی با تعالیم اسلامی، مطالعه آثار شهید مطهری است. ایشان سعی داشتند اسلام واقعی را به جامعه بشناسانند آن هم در شرایطی که آموزه های اسلام در خطر غفلت و انحراف قرار داشت. تالیف کتاب های گرانبها و سخنرانیهای باشکوه این استاد بزرگ، نشانگر دغدغه ایشان بر معرفی اسلام واقعی به جامعه بوده است. خانواده های ما باید با آثار شهید مطهری انس بگیرند و آن را به عنوان منبعی خوب در شناساندن آموزه های اسلامی به فرزندانشان معرفی و توصیه کنند. از سوی دیگر، آموزش و پرورش باید معلمانی را در مدارس به کار بگمارد که با معارف اسلامی و تعلیم و تربیت اسلامی آشنا باشند و دانش آموزان را با افکار و اندیشه های اسلامی آشنا کنند. در این صورت، تحولی در نظام تعلیم و تربیت ایجاد می شود و فرزندان ما یاد می گیرند که اسلام را بیشتر و بهتر بشناسند؛ لذا در روابط فردی و اجتماعی خود تربیت اسلامی را پیاده خواهند کرد.

* سایر نهادهای متولی امور فرهنگی و تربیتی در جامعه برای معرفی آرای شهید مطهری چه نقشی دارند؟

** صدا و سیما باید برنامه های ویژه ای برای معرفی آثار شهید مطهری داشته باشد، زیرا این آثار معرف معارف اسلامی هستند. از سوی دیگر، در دانشگاه ها و دیگر مراکز آموزشی باید اندیشه ها و آرای شهید مطهری به گفتمانی برای بحث و تبادل نظر تبدیل شود. اگر این امر در مراکز آموزشی و تربیتی ما محور قرار گیرد، بتدریج شاهد تحولاتی در اصلاح نظام تربیتی جامعه خواهیم بود. از این رو، با معارف اسلامی بیشتر آشنا می شویم و این آموزه ها را نقشه راه خود در زندگی فردی و اجتماعی قرار می دهیم.

* نقش شورای عالی انقلاب فرهنگی در تحقق این تحول بزرگ چگونه نمود می یابد؟

** اصلا امام خمینی (ره) این شورا را برای تحول در نظام آموزشی و تربیتی تأسیس کردند تا در جامعه تحول دینی، تحول اخلاقی، تحول معنوی به وجود آورد. ارتباطی که شورا با وزارت علوم، وزارت آموزش و پرورش، استادان، معلمان و تشکیلات دانشگاهی داشته، برای معرفی بهتر معارف اسلامی در جامعه بوده و تلاش کرده متخصصان معارف اسلامی را برای ارتباط قوی تر با مراکز آموزشی تشویق کند. البته، این تحول بتدریج اتفاق می افتد زیرا، ایجاد فرهنگ سازی پایدار بر محور آموزه های اسلامی به زمان و برنامه دقیق نیاز دارد. از این رو، بتدریج فرزندان ما در مراکز آموزشی با این معارف تربیتی آشنا می شوند تا یاد بگیرند آن را مسیر راه خود در زندگی قرار دهند. البته، این تحول کار دشواری است زیرا این مسأله تغییر فکر و عادتها و رفتار جامعه است. این امور، اساس تربیت اجتماعی و فردی را تشکیل می دهد و همه متولیان فرهنگی باید احساس مسؤولیت بکنند. در وهله اول، والدین و در مراحل بعد مراکز آموزشی، صدا و سیما و رسانه ها.

* اهمیت تسریع در ایجاد تحول نظام تربیتی جامعه در شرایط کنونی چقدر ضرورت دارد؟

** این امر بسیار با اهمیت است. متأسفانه، مشکل جامعه ما مشکل تربیتی است. در مراکز آموزشی ما تربیت جایگاه اساسی ندارد، زیرا استادان، معلمان و مربیان ما چه در دانشگاه ها، چه در مدارس و مهد کودک ها، با مسائل و آموزه های تربیتی به طور کامل آشنا نیستند. اصل تربیت اسلامی باید محور این مراکز باشد. تربیت، درونی ترین ارزش برای انسان است. در اعتقادات اسلامی، پیامبران معلمان بشریتند. بنابراین، باید به اصول تعلیم و تربیت بیشتر آشنا باشیم و با شناخت و آگاهی کامل از این محور اساسی زندگی، بتوانیم تحولی در نظام تربیتی جامعه ایجاد کنیم.

* از حضورتان در این گفتگو سپاسگزاریم.