ما معتقدیم «جامعیّت و همه جانبه بودن قوانین اسلام آنچنان است که اگر کسی آن را بشناسد، معترف خواهد شد که از حد و مرز فکر بشر بیرون است و ممکن نیست زاییده ی قدرت علمی و تفکّر انسان باشد».[1] معارف اسلامی و آثار دینی «برای همه   امور قانون و آداب آورده است» [2]، «هیچ حرکت و عملی از فرد یا جامعه نیست، مگر اینکه اسلام برای آن حکمی مقرّر داشته است» [3]. و همچنین «اطمینان داریم که اسلام در بر دارنده پاسخ به نیازهای مردم است» [4]. با این وجود، هنگامی که وضعیّت کنونی جامعه ی اسلامی را از نظر می گذرانیم، می بینیم که با انواع و اقسام مشکلات و نارسایی های فکری مواجه است. در بعد نظری، انبوهی از سئوال ها و شبهات خصوصا برای نسل جوان

صفحه 198

بی پاسخ باقی مانده است که به تناسب حجم و تنوّع این شبهات، برای آن ها پاسخ های آرامش بخشی ارائه نمی شود. این معضل، به همراه عملکرد ناصواب بعضی از منسوبین به دین، بسیاری از بی اعتمادی ها و کج رویها را در حیطه عمل به دنبال آورده است. با عنایت به این واقعیت و با فرض ایمان و اعتقاد به جامعیت تعالیم اسلامی؛ لازم است در این رابطه تأمّل کافی و آسیب شناسیِ جدّی نمود و به بررسی علل و عوامل این ناسازگاری پرداخت، تا بتوان با ارائه ی راه کارهای مؤثّر، شائبه ی ناکارآمدی تعالیم الهی را در عصر جدید از اذهان زدود.

چالش های آموزشی معارف اسلامی

برخی از عوامل این نارسایی و افتراقی را که در بالا متذکر شدیم عبارتند از:

الف) در بسیاری از تبلیغ ها و یا آموزش های دینی، به علّت عدم هم زبانی و سنخیّت محتوا و متن؛ با فهم و فرهنگ مخاطب، نه تنها تبلیغ و تبیین درستی از معارف دینی ارائه نمی شود، بلکه مطالب ثقیل و کلیشه ای، به گونه ای در مخاطب ایجاد ملامت و خستگی می کند که مخاطب، انگیزه و رغبت برای شنیدن و آموختن را از دست داده، و در نتیجه هر چه مبلّغ بیشتر بگوید مخاطب بیشتر می گریزد.

ب) عدم نیازسنجی و نپرداختن به نیازهای واقعی جامعه، یکی دیگر از عوامل این نارسایی به شمار می رود، و این در حالی است که «ما معتقدیم اسلام به صورت یک مکتب مترقّی قادر است تمامی نیازهای بشر را تأمین کند و مشکلات او را حل نماید» [5]. ولی هنگامی که مباحث اصلی درس و بحث و تبلیغ های دینی، موضوعاتی باشند جدا از مسائل جامعه؛ نه تنها دردی را درمان نمی کنند، بلکه بر سردرگمی ها افزوده و از دین، تصویری صرفا صوری و کاملاً

صفحه 199

غیر کاربردی ارائه می دهند که توانایی اداره ی فرد و جامعه را ندارد، چرا که پاسخ به پرسش های فراموش شده و غیرکاربردی، کاری عبث و پوچ است.

ج) در نظر نگرفتن اقتضائات زمانه از دیگر مشکلات است، در حالیکه «مقتضیّات عصر ایجاب می کند که بسیاری از مسائل مجددا مورد ارزیابی قرار گیرد» [6]. پرواضح است که در نظر نداشتن پیشرفت زمانه و قناعت به ارزیابی های گذشته، باعث برداشت نامطلوبی از دین در مواجهه با مسائل جدید می شود و از آن چهره ای ناتوان ترسیم می کند و آن را به عنوان رسم و رسومی کهنه و زنگار گرفته معرفی می نماید.

قطعا این سنخ اشکالات، نمونه هایی از فقدان ارتباط درست و کافی بین متصدّیان امور فرهنگی و علمای دین، و اقشار مختلف جامعه و وجود نارسایی در ارائه ی صحیح معارف دینی به آنهاست. ولی آنچه در این وادی مهم تر از آسیب شناسی های صرفا نظری است، توجه به راه کارهای عملی و کارآمدی است که این نقیصه را در رابطه با نشر و بسط فرهنگ دینی جبران می کند.

توجه به نقش عالمان موفق دینی، به عنوان الگو و اسوه های قابل پیروی (که چالش ها را به خوبی شناسایی کرده و در مقابله با آن ها به بهترین روش ها؛ حرکت های تأثیرگذاری را ایجاد کرده اند)، از اهمیّت به سزایی برخوردار است؛ لذا بررسی ویژگی های کسانی که با این نوع دغدغه ها آثار گرانباری خلق کرده اند لازم و ضروری است. در میان اسلام شناسان و عالمان دینی معاصر، استاد شهید مرتضی مطهری(ره) از معدود قهرمانان این میدان است که آثار او در مقایسه با آثار دیگر اندیشمندان بزرگ، دارای ویژگی ها و ممیّزات منحصر به فردی است و به خاطر همین ویژگی هاست که بر مطالعه این مجموعه آثار، برای ورود به

صفحه 200

مباحث اسلامی، تأکید و توصیه شده است.

ویژگی های آثار شهید مطهری(ره)

1) آثار استاد شهید در عین حال که دارای مبانی عمیق فکری و فلسفی است، مطالب را با زبانی ساده و روان و قابل استفاده برای همگان بیان داشته است. او «با قلمی روان و فکری توانا در تحلیل مسائل اسلامی و توضیح حقایق فلسفی با زبان مردم، بی قلق و اضطراب به تعلیم و تربیت جامعه پرداخت» [7]. بسیار دشوار است که انسانی بتواند در ضمن تعمّق و تفقّه در مسائل، آن ها را به زبانی ساده و روان بیان کند، و مطالب را آن گونه که باید و شاید و به تناسب فهم و درک مخاطب ارائه دهد.

به این دلیل است که این آثار، راهی است هموار، مطمئن و مؤثّر به سوی شناخت هر چه بهتر معارف اسلامی و آشنایی با مبانی اسلام. لذا به همه   کسانی که می خواهند در عصر حاضر، معرفت را از سرچشمه ی زلال و پاک آن برگیرند و عطش حقیقت جوی خود را فارغ از دغدغه های گوناگون و بدون ترس از آلودگی و شبهه بر طرف نمایند، گام نهادن در این راه توصیه می شود.

همچنین، کسی که با آثار شهید مطهری(ره) مأنوس می گردد، می آموزد که همچون او در عین استفاده از مبانی محکم عقلی و استدلالی، با زبانی شیوا و روان، اندیشه های منطقی و متقن را به گونه ای ارائه دهد که مخاطب، آن را پذیرا شده و باور نماید.

2) مجموعه آثار شهید مطهری(ره)، خلق یک نظام واحد فکری و ارائه ی چارچوب مشخصی از اندیشه ی اسلامی است. در نگاه نخست به این مجموعه، این طور به نظر می رسد که ایشان به موضوعات مختلف و پراکنده، که در مقاطع

صفحه 201

مختلف زمانی و مناسبت ها و پیشامدها مطرح می شده اند ، پرداخته است. موضوعاتی همچون آزادی، حقوق زن، ایرانیّت و اسلامیّت، هجرت و جهاد، حماسه ی حسینی، مهدویّت، عدل، جاذبه و دافعه و... . اما در نگاهی عمیق و جامع تر، درمی یابیم که هر چند ایشان نیازهای جامعه را در مقاطع مختلف مورد توجه قرار داده، ولی آثار ایشان از آنجا که همگی از یک منبع و تفکّر اصیل اسلامی نشأت گرفته است، مجموعه ی منسجم و منظمی را تشکیل می دهد که چونان درختی تناور، دارای اصول و فروع و شاخ و برگ و میوه است.

در اندیشه ی استاد مطهری(ره) ریشه همه   مباحث، توحید است؛ چرا که «اصل توحید این صلاحیّت را دارد که مانند آب، ریشه همه   اندیشه های دیگر را سیراب کند و مانند خون، به همه   اجزا و اندام ها غذا برساند و مانند روح، بپا دارنده و زندگی بخش همه   اندام ها باشد و قوه ی محرّکه ی یک مکتب باشد» [8]. «با اینکه انسان گمان می کند که توحید یکی از مسائل اسلام است و هزاران مسأله دیگر در اسلام در کنار توحید قرار گرفته است ولی وقتی با نگاهی دقیق تر می نگرد، می بیند اسلام سراسرش توحید است یعنی تمام مسائل آن چه آنها که مربوط به اصول عقاید است و چه آنها که به اخلاقیات و امور تربیتی و یا به دستورالعمل های روزانه ارتباط دارد همگی یکجا و یکپارچه، توحید است» [9]

در مرحله ی بعد شهید مطهری ام المعارف و ام المسائل را مسأله انسان شناسی و فطرت می دانند. [10] لذا معتقد است: «درخت انسانیّت اگر

صفحه 202

بخواهد به راستی بارور و میوه ده باشد، باید ریشه توحیدی و ایمانی داشته باشد». [11]

و نهایتا ثمره ی این شجره ی طیّبه، مباحث کاربردی زندگی انسان است. در جهان بینی توحیدی است که برای شناخت موحّد، آزادی معنی و مفهوم پیدا می کند، هجرت و جهاد تفسیر می شود، و سعادت و عدالت، وحی و نبوّت و امامت و ولایت تعریف می شود. در جهان بینی وَحیانی، خداوند متعال، اول و آخر و ظاهر و باطن هر چیزی است و آن وجود واجب، برتر از هر امری است. خداوند جلّ وعلا، اصل و اساس همه   خلقت و جهان آفرینش است که بود و نبود انسان، تأثیری در وجود او ندارد. در جهان بینی اسلامی مسأله توحید ریشه و اساس همه   مباحث است و تمام شئون جهان و هر تفکری تحت تأثیر این اصل قرار می گیرد. سپس اساسی ترین مسأله در این جهان بینی، مسأله انسان است که به تبع وجود انسان، نبوّت و امامت و معاد جایگاه حقیقی خود را پیدا می کند. در این جهان بینی برای انسان موحّدی که دارای معاد، نبی و امام است؛ مباحثِ آزادی، حق و باطل، هجرت، جهاد، حقوق زن و مرد، ملیّت، مواجهه با دنیا و آخرت، اخلاق و... مطرح است.

با این توضیح می توان ادّعا کرد که مجموعه ی آثار شهید مطهری(ره) به منزله ی موضوع واحدی است که اگر کسی به مطالعه کامل و دقیق آن بپردازد، او نیز دارای نظام فکری شده و می آموزد چگونه مباحث جدید جامعه را با این تفکّر مواجهه نماید و جواب لازم را دریابد. آثار شهید مطهری (ره) بستر اولیه ی فکری سالم و مطمئن اسلامی را ایجاد می نماید و فکر و عقل انسان را نظام می دهد. در حالیکه در تفکّر غیر نظام مند، آموخته های غیرمرتبط فقط در ذهن

 صفحه 203

انبار می شود. همچنین آثار شهید مطهری(ره) نشان می دهد که چگونه می توان برای شناخت اسلام با استعانت از قرآن کریم و سنت و سیره ی معصومین علیهم السلام، و با بهره گیری از قوّه ی تفکّر و تعقّل چارچوبی مستدل را بنا نهاد که بر همه   اندیشه های بشری تفوّق یابد.

3) به روز بودن، کارآمدی و کاربردی بودن آثار شهید مطهری(ره) ویژگی مهمّ این آثار محسوب می گردد که استاد در صدد توجّه دادن و توجّه نمودن به اقتضائات زمانه است. ایشان در جای جای آثار خود یاد می دهد که چگونه با سود جستن از ثابتات می توان متغیّرات را تحلیل و توجیه نمود. شناخت و فهم نیازهای ثابت و متغیّر جامعه و پاسخگویی عقلانی و مبنایی به آن ها در هر زمانی از رموز موفقیّت یک اندیشمند مصلح است. استاد با بهره گیری از این شیوه نه تنها توانسته است کارآمدی مطالب خود را علی رغم گذشت زمان، حفظ کند، بلکه آن را به عنوان یک طریقه ی متقن به کسانی که با آثار ایشان مانوس می شوند، بیاموزد، تا در هر زمانی با شناخت آن مقتضیات، به استقبال مسائل و شبهات عصر خود بشتابند.

4) ایمان و تعبّد شهید مطهری (ره) در عین عقلانیّت و بهره جستن از تفکّر و اندیشه از ویژگی های بارز ایشان است، به گونه ای که در آثار و سیره ی عملی ایشان هر یک از این دو جنبه، دیگری را تحت الشعاع قرار نمی دهد. او ثابت نمود که تفکّر عقلانی با تعبّد وَحیانی نه تنها منافاتی ندارد، بلکه هر دو مؤیّد و مکمّل یکدیگرند، کما این که بررسی زندگی فردی، خانوادگی و اجتماعی ایشان هم گواهی بر این مدعّا است. او در حالی که به آموزه های دینی؛ ایمان و باور قلبی داشت، در عین حال با دلایل محکم عقلی و منطقی به اقامه ی استدلال می پرداخت.

شهید مطهری (ره) در مباحث، نشان داد که تعبّد، مساوی با تعصب و

صفحه 204

بی منطقی نیست. علمی بودن، بی دینی و اباحه گری را به دنبال نخواهد داشت. در سراسر آثار ایشان نقد و چون و چرا و پرسش به چشم می خورد. او مسائل را آگاهانه تحلیل می کرد و نمی خواست که دیگران هم چیزی را چشم بسته بپذیرند، در عین حال که سرشار از ایمان و باور دینی بود، خود و دیگران را مستدلاً ملزم به رعایت جزئی ترین دستورات دینی می نمود.

به عنوان نمونه از سویی مردانه به جنگ تحریفات واقعه ی عاشورا می رفت و از سوی دیگر خود در رثای امام حسین علیه السّلام نوحه سرایی می کرد و می گریست. آثار شهید مطهری (ره) در پی تربیت متعبّدان عاقل و عاقلان متعبّد است.

5) از آنجا که «هر نظامی موجودی خود را نیازمند به یک نظام فکری و عقیدتی به عنوان تکیه گاه و پشتوانه می داند». [12]

و با توجّه به تصریح ولیِّ معظّم فقیه مبنی بر اینکه «آثار شهید مطهّری (ره) مبنای فکری نظام جمهوری اسلامی است»، پس لازم و ضروری است که برای حفظ و تداوم این نظام اسلامی به صورت جدّی، فراگیر و برنامه ریزی شده به آثار شهید مطهّری (ره) پرداخته شود. برای نظامی همچون نظام جمهوری اسلامی که با انواع و اقسام مشکلات و مسائل مواجه است، شرط لازم ماندگاری و تداوم، تبیین مبانی فکری براساس مکتب است.

اگر افراد جامعه و جوانان بدانند و بفهمند که هدف و راه این جمهوری چیست، آن گاه می توانند موضوع و جایگاه فعالیت خود را تدوین و تصحیح نمایند، تا علاوه بر مصون ماندن از انحراف و سردرگمی، بتوانند به سوی قلّه های رستگاری فردی و اجتماعی حرکت کنند. و این رسالت و مسؤولیّتی مهم و بزرگ

 صفحه 205

است که برعهده ی همه   وظیفه شناسان و دردمندانی می باشد که در قبال بهای سنگین استقرار حکومت اسلامی در این کشور، احساس مسؤولیّت می نمایند.

6) در مورد هیچ مجموعه آثاری به مانند آثار شهید مطهری (ره)، از جانب بزرگان دین و معتمدین علمی و دینی، به ره پویان هدایت و سعادت به این مقدار سفارش و توصیه برمطالعه و حفظ آن نشده است. نمونه ی بارز آن، توصیه ی حضرت امام م(ره) است که قلم و زبان او را بدون استثناء آموزنده و روانبخش می دانند و مواعظ و نصایح او را، که از قلبی سرشار از ایمان و عقیدت نشأت گرفته، برای عارف و عامی سودمند و فرح زا توصیف می نمایند [13] و می فرمایند: «آثاری که از او هست بی استثنا همه   آثارش خوب است، من کس دیگری را سراغ ندارم که بتوانم بگویم بی استثنا آثارش خوب است، ایشان بی استثنا آثارش خوب است، انسان ساز است.» [14] و می فرمایند: «من به دانشجویان و طبقه ی روشنفکران متعهد توصیه می کنم که کتاب های این استاد عزیز را نگذارند با دسیسه های غیراسلامی فراموش شود». [15]

برای جویندگان هر وادی از علم و دانش شرط لازم موفقیت، ورودی صحیح و مطمئن به آن حیطه از دانش است و این اطمینان زمانی حاصل می شود که اجماعی از متخصصان و بزرگان آن دانش، بر اثری علمی توصیه و سفارش نمایند و آن هنگام که غالب اندیشمندان و علمای علمی، برموضوعی توصیه خاص و ویژه داشته باشند؛ این توصیه دال بر اهمیت آن موضوع و مایه ی اعتماد و اطمینان طالبین شناخت آن علم است.

با توجه به اهمیّت موضوع، «طرح مطالعاتی آثار شهید مطهری (ره)»، در

صفحه 206

دانشگاه امام صادق علیه السلام، و برمبنای سیر مطالعه آسان به مشکل، طراحی و پس از چند دوره ارائه ی اختیاری؛ از سال 1378 به صورت رسمی در واحدهای درسی گنجانده شد.

دانشجویان این دانشگاه در ابتدا براساس کتاب های معرفی شده، مقدار مقرّری مشخص شده را مطالعه می کنند، سپس به مباحثه ی گروهی پرداخته، و در نهایت در کلاس درس سوالات و شبهات را طرح می نمایند. و با برنامه ای مشخص به همین منوال در طول یک دوره ی دوساله، مطالعه آثار شهید مطهری (ره) را به اتمام می رسانند.

تجربه چند ساله از شروع اجرای طرح نشان می دهد که دانشجویان از قابلیّت های خوبی برخوردار شده اند و اجرای این طرح ثمرات بسیار ارزشمندی را به ارمغان آورده است.

بسیاری از مراکز آموزشی یا فرهنگی به دنبال تجربه دانشگاه امام صادق علیه السلام در ارائه و اجرای طرح شهید مطهری (ره)، الگوگیری نموده و به تناسب شرایط خود اقدام به راه اندازی طرح شهید مطهری (ره) نموده اند.

همچنین متقاضیان روزافزونی نیز در صدد راه اندازی این طرح، مشتاق هستند تا این حرکت را آغاز نمایند. لذا در پاسخ به درخواست آن ها توضیحات لازم به حضورشان تقدیم می گردد.

«نکات و تذکّرات»

در این راستا ذکر چند نکته لازم و ضروری به نظر می رسد:

الف) برنامه ی طرح شهید مطهری (ره)، قابلیّت انطباق با مراکز و محیط های مختلف، به تناسب مخاطبین، امکانات و شرایط را دارا می باشد، لذا لزوم تغییر و تحوّل در برنامه ها با توجه به موقعیّت ها و توسّط متولیّان هر مجموعه ضروری است.

صفحه 207

ب) هر چند مطالعه موثّر آثار شهید مطهری (ره) ثمرات و اثرات بسیاری را در پی دارد و بنا به فرمایش مقام معظم رهبری: «اگر کسی فقط آثار وی را با دقت و بطور کامل بخواند کافی است که او را به یک سطح راقی از معارف اسلامی برساند» [16]»، ولی رها کردن سیر مطالعاتی در پایان دوره به منزله ی ابتر گذاشتن کار است. زیرا آثار شهید مطهری (ره) سازنده ی بستر اوّلیه فکری و شرط لازم برای ورود به معارف اسلامی است. اما شاید کمال این حرکت با برکت، ورودی موثّر به دریای بی پایان معارف قرآنی و تفسیر، خصوصا با محوریّت تفسیرالمیزان است. آثار شهید مطهری (ره) مدخل بسیار مناسبی برای اثر گرانسنگ تفسیر المیزان مرحوم علامه طباطبایی (ره) است. چرا که پس از مطالعه آثار شهید مطهری (ره) ورود به تفسیرالمیزان بسیار سهل تر و نظرات ارزشمند مرحوم علامه طباطبایی (ره) قابل درک و فهم، خواهد بود.

تذکّر این مطلب ضروریست که اگر اندیشه جویی پس از مطالعه آثار شهید مطهری(ره)، به مطالعه کامل یک دوره تفسیرالمیزان، و تدبّر در آن بپردازد، کاری بس بزرگ و قابل توجه انجام داده و از طریق این مسیر قابل اعتماد، اقدام به ساختن یک نظام فکری مستحکم قرآنی نموده است.

«سؤال ها و ابهامات ناظر به طرح»

در اینجا لازم است اهمّ سؤال ها و ابهاماتی که در رابطه با طرح مطالعاتی آثار شهید مطهری (ره) وجود دارد مطرح و پاسخ داده شود:

س: چرا به جای مطالعه موضوعات متنوّع از آثار اندیشمندان مختلف که یکی از آنان شهید مطهری (ره) است سیر مطالعاتی به آثار شهید

صفحه 208

مطهری(ره) محدود شده است؟

ج: برای شروع و آشنایی با معارف اسلامی، خصوصا برای شکل گیری بستر اوّلیه فکری، لازم است موضوعات مختلف در یک نظام واحد فکریِ منسجم، ارائه شود. برای ساختن یک پیکره ی واحد نباید از اعضا و جوارح با سبک و اندازه های مختلف استفاده کرد. اندام یکی و اعضا و جوارح دیگری مجموعه ی متعادلی ایجاد نمی نماید. توصیه می شود یک سیر مطالعاتی مشخص طراحی شده، و در موضوعات مختلف این سیر؛ از نظریه و اندیشه های دیگران، به میزان ظرفیت و توانایی مخاطب بهره گرفته شود، ولی محوریّت آثار یک اندیشمندی، که دارای نظام و چارچوب فکری است، لازم و ضروری است. بنابراین با توجّه به ویژگی های ذکر شده ی آثار شهید مطهری (ره)، بر این مجموعه آثار، خصوصا برای ورود به معارف اسلامی تاکید می شود و پس از مطالعه یک دور آثار ایشان توصیه می شود به آثار دیگر اندیشمندان و حتّی اندیشه های معارض نیز پرداخته شود.

س: آیا مباحث آثار شهید مطهری (ره) دارای پراکندگی نیست؟ آیا بهتر نیست به مباحث منسجم تر و منظم تری بپردازیم؟

ج: مجموعه ی آثار شهید مطهری (ره) به دلیل دارا بودن نظام مشخص، به منزله ی یک موضوع واحد است. و پرداختن به موضوعات به ظاهر مختلف، به منزله ی پریدن از شاخه ای به شاخه ی دیگر نیست، بلکه همه   شاخ و برگ و میوه های آن به یک بدنه یِ اصلی، که همان انسان شناسی است، متصل هستند، و همه   آن در جهان بینی وحیانی، براصل و ریشه توحید استوار شده است. و در بدو امر، قبل از این که مخاطب توانایی ایجاد ارتباط بین مباحث را پیدا کند، تصوّر پراکندگی امری طبیعی است. همان گونه که دانش آموز در ابتدا با حروف الفبا و در عین حال غیرمرتبط، نظام آموزشی زبان را شروع می کند و به تدریج

صفحه 209

پس از فراگرفتن حروف متباین می تواند بین آن ها ایجاد ارتباط نموده، کلمه، جمله و نهایتا متن را تنظیم کرده و بنگارد. اگر چه متن و نوشته ای منسجم مورد نظر است، ولی تا ابتدا حروف و کلمات به ظاهر غیر مرتبط آموزش داده نشود، امکان ندارد نتیجه ی مطلوب حاصل گردد.

س: چرا براساس سیر مطالعاتی آسان به مشکل، به موضوعات پرداخته می شود؟ آیا بهتر نیست به صورت موضوعی به آثار ایشان بپردازیم؟

ج: در این رابطه چند نکته قابل توجه است؛ اول اینکه یکی از مشکلات اولیه ی اندیشه جویان، مسأله مطالعه و کتاب خوانی است. از موانع اهتمام بر مطالعه، ثقیل بودن و یا عدم روان بودن مطالب و متن مورد مطالعه است، لذا برای شروع برنامه ای مانند طرح مطالعاتی شهید مطهری (ره) لازم است با آثار آسان تر کار را آغاز نمود.

دومین نکته این که سیر آسان به مشکل مطالعه آثار، خود با رویکرد موضوعی تنظیم و طراحی شده است، و حتی به تناسب موضوعات و مناسبت های جامعه که خود موجب ایجاد انگیزه ی بیشتر و کاربردی شدن مطالب برای مخاطب است ترتیب آثار به گونه ای که مخل بر کل سیر نباشد جابه جا می شود.

سومین نکته و مهمتر از همه اینکه، معلوم نیست که پرداختن به یک موضوع با همه   جوانب و عمق آن در یک برنامه ی آموزشی، همیشه کاری صحیح باشد. به نظر می رسد بهتر آن است که به یک موضوع، در قسمت های مختلف و به تناسب بحث ها و در سطوح متفاوت پرداخته شود. همان گونه که قرآن کریم به عنوان بهترین کتاب و الگوی آموزشی، موضوعات را به صورت موضوعی مطرح ننموده، بلکه یک موضوع را در مقاطع مختلف و با سبک و سیاق های متفاوت چندین بار مطرح می کند. در قرآن کریم در بسیاری موارد، اخلاق را در کنار

صفحه 210

احکام و یا اصول عقاید، مابین قصص مطرح می کند و این چنین تکرارهای مفید و فراوان، خود موضوعیّت دارد. در برنامه ریزی سیر آسان به مشکل آثار شهید مطهری (ره) سعی می شود با الگوی قرآنی به مسائل و مطالعه آثار پرداخته شود.

س: چرا مباحث را از بحث های اصلی و ریشه ای شروع نکنیم؟ و چرا ابتدا به مباحث اصول دین پرداخته نمی شود تا پس از محکم نمودن پایه های فکری و اعتقادی اندیشه جویان، به مسائل سطح بالاتر و کاربردی معارف اسلامی بپردازیم؟

ج: هر چند که مبنای همه   مباحث معارفی، اصول دین و خصوصا مسأله توحید است و در نتیجه، این مباحث مهمترین و اساسی ترین مسائل جهان بینی و اعتقادی هستند، اما نکته این است که در نظام آموزشی، معارف اسلامی به دو شیوه ی آموزشی، برنامه ریزی می شود. شیوه ی اول، که شیوه ی رایج غالب مراکز آموزشی می باشد به این گونه است که در ابتدا به مسائل ریشه ای و اصول دین پرداخته می شود و بعد از آن به تناسب وقت و سطح معلومات و ظرفیّت علمی مخاطبین، مسائل حاشیه ای و تکمیلی مرتبط با این مباحث آموزش داده می شود.

ولی شیوه و روش دوم به این شکل است که از ثمره و میوه های ملموس مباحث معارف اسلامی بحث آغاز می شود و بعد به شاخ و برگ ها توجه می شود، سپس همه   میوه ها و شاخه ها به یک پیکره ی واحد مرتبط می شوند و در نهایت به ریشه مباحث پرداخته می شود.

ما معتقدیم بسیاری از مشکلات آموزش دروس معارف اسلامی در دانشگاه ها و مدارس، از اینجا ناشی می شود که دانشجو و دانش آموز، در ابتدای کار به مباحثی ارجاع داده می شوند که در عین حال که بسیار ریشه ای و اصولی

صفحه 211

است، ولی لایه های زیرین و زیربناهای غیرمحسوس زندگی محسوب می شود، و ثمره و نتیجه ی این مباحث آسان و ملموس دریافت نمی شود. لذا دانشجو و دانش آموز احساس می کند که آن مباحث غیرکاربردی و غیرمفید هستند و از آن ها گریزان می شود.

در یک شجره ی طیّبه و درخت پرمیوه، هر چند که اصل این درخت ریشه و تنه ی آن است، ولی برای معرفی صحیح آن، اول باید اشاره به میوه های زیبا و شیرین آن (که دیدنی و جذاب است) نمود و سپس اقدام به معرفی و شناساندن شاخه، تنه و ریشه های آن داشت. برای معرفی یک ساختمان نباید فقط به پی و زیرساخت های آن بسنده کرد، بلکه معرفی، از نما و اطاق ها و طبقات شروع می گردد و سپس به توصیف اسکلت و پایه های نادیدنی پرداخته می شود.

در طرح مطالعاتی آثار شهید مطهری (ره) ابتدا به میوه های این شجره ی طیّبه توجه می شود. بحث هایی مانند آزادی، هجرت، جهاد، تقوا، توبه، ملیّت، حقوق زن و حجاب، ثمره های درختی است که ریشه آن توحید، و بدنه ی آن انسان شناسی بر اساس جهان بینی توحیدی است.

س: با توجه به اینکه آثار شهید مطهری(ره) مربوط به سال ها پیش است، آیا بهتر نیست به آثار اندیشمندان و نظریه پردازان معاصر بپردازیم؟

ج: از ویژگی های آثار شهید مطهری(ره) این است که شیوه ی به روز بودن و ناظر به زمانه بودن را به صورت مستمر و جدّی به همراه دارد و این رویکرد را نیز به مخاطب خود می آموزد. به عنوان مثال در بحث قیام عاشورا و نهضت حسینی تصریح می کند که: «شمر امروز موشه دایان است. شمر هزار و سیصد سال پیش مرد، شمر امروز را بشناس» [17]، اگر به مباحث حقوق زن در اسلام وارد می شود،

صفحه 212

اساس بحث را بر مبنای «اسلام و تجدّد» می گذارد، سپس بر اساس این مبنا با توجّه به ثابتات و متغیّرات زمانه به موضوع می پردازد. شاید به دلیل همین ویژگیِ آثار این اندیشمند شهید باشد که پس از چند دهه که از خلق بعضی از آثار ایشان می گذرد، هنوز به جامعیّت و خوبی بعضی از آن آثار، مجموعه ای خلق نشده است و گویی بعضی مطالب را برای وضع همین امروز جامعه ی ما بیان داشته است.

س: اگر بعضا استاد و مدرّس برای تدریس این طرح وجود نداشت، آیا می توان باز به نتیجه ی مطلوب این طرح امیدوار بود؟

ج: اصل و اساس این طرح بر پایه مطالعه فرد است و در مرحله ی بعد جایگاه مباحثه و بحث کلاس و مدرّس به میان می آید. البته بدیهی است سرگروه مناسب برای مباحثه و استاد قوی برای کلاس درس، حسن و امتیازی غیرقابل انکار است، ولی نبود استاد مسلّط به آثار شهید مطهری (ره) دلیل بر ترک این طرح نیست. مطالعه خوب و مؤثّر شخصی پایه اصلی، و اساس موفقیّت این طرح می باشد.

س: آیا مطالعه آثار شهید مطهری (ره) فرد را از لحاظ طرز تفکّر و نگرش در مباحث دین، یکسویه و یک بعدی نمی کند؟ آیا لازم نیست به تناسب موضوعات انتخابی، از آثار همه   اندیشمندان و صاحب نظران و همچنین از نظریّات متعارض استفاده نمود؟

ج: اگر کسی بخواهد در مباحث متفاوت معرفت دینی وارد شود و به نظریّات مختلف و حتی شبهات و ایرادات بپردازد، اولین قدم این است که موضوع را بشناسد تا بتواند سره را از ناسره تشخیص دهد. چگونه می شود کسی که موضوعی را شناسایی نکرده بتواند به خوب و بد بودن آن حکم کند؟ حداقل شرط لازم برای به قضاوت نشستن در مورد مسائل معارف اسلامی، آشنا بودن با

صفحه 213

یک دوره مسائل معارف اسلامی است. لذا مطالعه آثار شهید مطهری (ره) به عنوان یک بستر اولیه ی مطمئن و سالم فکری، که آشنایی موثّری از معارف اسلام به مخاطب ارائه می دهد، مطرح است. پس از مطالعه و فهم این آثار و دریافت یک زیرساخت مناسب و مطمئن، هیچ اشکالی ندارد که به اشکالات و نظرات مخالف و متعارض پرداخته شود. ولی پرداختن به شبهات در ابتدای امر، و آن هم بدون داشتن یک حداقل شناخت ابتدایی و کافی از مسائل، امری نامناسب است.

س: مطالعه آثار شهید مطهری (ره) بسیاری از سؤال ها و اشکال ها را در اذهان ایجاد می نماید که قبل از مطالعه آثار، آن اشکال ها وجود نداشته است. آیا این ویژگی باعث به چالش کشیدن تفکر اندیشه جویان نمی شود؟

ج: آثار شهید مطهری(ره) در عین این که بسیاری از شبهات اساسی را برطرف می کند ولی سؤال های هدفدار زیادی را ایجاد می نماید و این از محسّنات این آثار است. در آثار شهید مطهری(ره)، اکثر مباحث با بیان سؤالات و شبهات مطروحه در آن مبحث شروع می شود و در پی رفع شبهه و حل مسأله اصلی، ده ها باب جدید و سؤال ارزشمند تولید می نماید. ایجاد سؤال در ذهن مخاطب، خود طریقی برای تحقیق و جستجو و حرکت است. در آثار شهید مطهری (ره) تمرین تفکر نقادانه وجود دارد و اندیشه جو به تحلیل و نقد مسائل عادت می کند و می آموزد که با مسائل، متفکّرانه و نقّادانه برخورد نماید. لذا نه تنها نباید از ایجاد و تولید سؤال های جدید نگران بود، بلکه این موضوع را باید به فال نیک گرفت. اندیشه جو، هر مقدار تلاش نماید برای سؤال های جدید خود پاسخ های قانع کننده ای بیابد، او را بیشتر به سمت تحقیق و پژوهش سوق می دهد.

در پایان، برای همه   کسانی که مشتاقند بر اساس احساس وظیفه در این

صفحه 214

وادی قدم نهند از خداوند متعال طلب موفقیت و همّت و پشتکار مسألت نموده و از همه   کسانی که تا کنون در راستای تقویت و تحکیم و بسط تفکّر ناب اسلامی خصوصا در حیطه ی آثار شهید مطهری(ره) در این مرکز تلاش نمودند، قدردانی می شود و از اساتید محترم و تمامی دانشجویانی که خالصانه در این طرح قبول زحمت نمودند، تشکّر می گردد.

همچنین متواضعانه از همه   مسؤولینی که با حمایت ها و پشتیبانی های خود ما را برای رسیدن به اهداف یاری نمودند، خصوصا مقام معظّم ولیّ فقیه که با تشویق و حمایت از این طرح موجبات دلگرمی را باعث شدند، و همچنین ریاست محترم دانشگاه که با حمایت های معنوی و مادّی خود زمینه ی پیشرفت را فراهم نمودند، سپاسگزاری می کنیم.پایان مقاله

[1] - امام خمینی(ره)، ولایت فقیه، تهران، مؤسسه ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، ص 10.

[2] - امام خمینی (ره)، صحیفه ی نور، ج 4، ص 167.

[3] - امام خمینی (ره)، صحیفه ی نور، ، ج 3، ص 371.

[4] - امام خمینی (ره)، صحیفه ی نور، ، ج 4، ص 242.

[5] - امام خمینی (ره)، صحیفه ی نور، ، ج 5، ص 231.

[6] -  استاد مطهری(ره)،نظام حقوق زن در اسلام،تهران، انتشارات صدرا، 1369، ص 13.

[7] - امام خمینی(ره)، صحیفه ی نور،ج 14، ص 325.

[8] - استاد مطهری (ره)، تکامل اجتماعی انسان، تهران، انتشارات صدرا، 1372، ص 123.

[9] - استاد مطهری (ره)، آشنایی با قرآن، تهران، انتشارات صدرا، 1370، جلد 1 و 2، ص 99.

[10] - ستاد مطهری(ره)، مقدمه بر جهان بینی، تهران، انتشارات صدرا، 1372، ج 5 «جامعه و تاریخ»، ص 208.

[11] - استاد مطهری(ره)، بیست گفتار، تهران، انتشارات صدرا، 1370، ص 224.

[12] - استاد مطهری (ره)، حماسه ی حسینی، انتشارات صدرا، 1368، ج 1، ص 360.

[13] - امام خمینی(ره)، صحیفه ی نور، ج 14، ص 325.

[14] - امام خمینی(ره)، صحیفه ی نور، ج 16، ص 242.

[15] - امام خمینی(ره)، صحیفه ی نور، ج 12، ص 188.

[16] - بیانات مقام معظم رهبری در دیدار با مسؤولین و اساتید طرح مطالعاتی آثار شهید مطهری(ره)، دانشگاه امام صادق (ع) 14/6/79.

[17] - استاد مطهری، حماسه ی حسینی، انتشارات صدرا، 1371، ج 2، ص 168.