خداشناسی خود به خود بر روی تمام شخصیّت و روحیّه و اخلاق و اعمال بشر اثر می گذارد. اندازه ی این تأثیر به درجه ی ایمان بستگی دارد. هر اندازه ایمان انسان قوی تر و شدیدتر باشد، نفوذ خداشناسی در وجود انسان بیشتر می گردد و شخصیّت آدمی را بیشتر تحت سیطره ی خود قرار می دهد.

تأثیر و نفوذ خداشناسی در انسان مراتب و درجات دارد و تفاوت انسانها از نظر كمال انسانی و قرب به خداوند به این درجات بستگی دارد و همه ی اینها «صدق» و «اخلاص» نامیده می شود، یعنی همه ی این درجات، درجات صدق و اخلاص است.

توضیح اینكه: قبلا گفتیم آنگاه كه به خدا رو می آوریم و او را عبادت می كنیم چنین ابراز می داریم كه تنها مستحقّ اطاعت، ذات احدیّت است و من در مقابل او تسلیم محض هستم. این گونه ایستادن و ابراز داشتن، عبادت است و جز برای خدا جایز نیست، ولی این اظهار و ابراز ما تا چه اندازه دارای «صدق» است، یعنی ما در عمل تا چه اندازه قید تسلیم در برابر غیر خدا را رها كرده ایم و در مقابل ذات او تسلیم محض هستیم، این جهت به درجه ی ایمان ما بستگی دارد.

مسلّما همه ی افراد از نظر صدق و اخلاص در یك درجه نیستند. برخی تا این حدّ پیش می روند كه عملا جز امر خدا بر وجود آنها حاكم نیست، از درون و برون فرماندهی جز خدا ندارند، نه هوای نفس و تمایلات نفسانی می تواند آنها را از این سو به آن سو بكشاند و نه یك انسان دیگر می تواند آنان را مسخّر فرمان خویش سازد، به تمایلات نفسانی آن اندازه اجازه ی فعّالیّت می دهند كه موافق رضای خدا باشد- و البتّه رضای خدا همان راهی است كه انسان را به كمال واقعی خود می رساند- و فرمان انسانهای دیگر را از قبیل پدر و مادر و معلّم و غیره برای رضای خدا و در حدود اجازه ی خدا انجام می دهند. برخی از این پیشتر می روند و مطلوب و محبوبی جز خدا ندارند، خداوند محبوب و معشوق اصلی آنها قرار می گیرد و خلق خدا را به حكم اینكه «هر كس چیزی را دوست بدارد آثار آن چیز و نشانه ها و یادگارهای آن چیز را نیز دوست می دارد» از آن جهت دوست می دارند كه آثار و مخلوقات الهی و آیات و نشانه ها و یادگارها و یادآورهای خدا می باشند. برخی پا را از این هم فراتر می گذارند و جز او و جلوه های او چیزی نمی بینند، یعنی او را در همه چیز می بینند، همه چیز در حكم آیینه و همه ی جهان یك «آیینه خانه» می شود كه به هر سو بنگرند او را و جلوه ی او را می بینند، زبان حالشان این می شود كه:

به صحرا بنگرم صحرا تو بینم*به دریا بنگرم دریا تو بینم به هر جا بنگرم كوه و در و دشت*نشان از روی زیبای تو بینم علی (علیه السّلام) فرمود:

«هیچ چیزی را ندیدم مگر آنكه قبل از او و با او خدا را دیدم. » [1] یك نفر عبادتگر آنچه را در حال عبادت با خدای خویش در میان می گذارد، در متن زندگی آن را پیاده می كند و به مرحله ی «صدق» در می آورد.

عبادت برای یك عبادتگر واقعی «پیمان» است و صحنه ی زندگی وفای پیمان است. این پیمان مشتمل بر دو شرط اصلی است: یكی رهایی و آزادی از حكومت و اطاعت غیر خدا- اعمّ از هوای نفس و مطامع نفسانی و از موجودات و اشیاء و اشخاص- و دیگر تسلیم محض در مقابل آنچه خدا به آن امر می كند و به آن راضی است و آن را دوست می دارد.

عبادت واقعی برای عبادتگر عامل بزرگ و اساسی تربیت و پرورش روحی اوست. عبادت، برای عبادتگر درس است، درس وارستگی، آزادمنشی، فداكاری، محبّت خدا، محبّت خلق خدا، محبّت امر خدا، همبستگی و دوستی اهل حق، احسان و خدمت به خلق، و. . .

از آنچه توضیح دادیم روشن شد كه توحید اسلامی، هیچ انگیزه ای غیر خدا را نمی پذیرد. واقعیّت تكاملی انسان و واقعیّت تكاملی جهان، واقعیّت «به سوی اویی» است، هر چه رو به آن سو ندارد باطل و بر ضدّ مسیر تكاملی خلقت است. از نظر اسلام همچنانكه كار خود را باید برای خدا كرد، كار خلق را نیز باید برای خدا كرد. اینكه گفته می شود كار برای خدا یعنی كار برای خلق، راه خدا و خلق یكی است و برای خدا یعنی برای خلق، وگرنه كار برای خدا منهای خلق آخوند بازی و صوفیگری است، سخن نادرستی است. از نظر اسلام راه، راه خداست، و بس، و مقصد خداست نه چیز دیگر، امّا راه خدا از میان خلق می گذرد. كار برای خود كردن نفس پرستی است، كار برای خلق كردن بت پرستی است، كار برای خدا و برای خلق كردن شرك و دوگانه پرستی است، كار خود و كار خلق برای خدا كردن توحید و خداپرستی است. در روش توحیدی اسلامی كارها باید به نام خدا آغاز شود. آغاز كردن كار به نام خلق بت پرستی است و به نام خدا و خلق شرك و بت پرستی است و تنها به نام خدا توحید و یگانه پرستی است.

از قرآن مجید در مورد «اخلاص» نكته ی جالبی استفاده می شود و آن اینكه مخلص بودن (به كسر لام) غیر از مخلص بودن (به فتح لام) است. مخلص بودن (به كسر لام) یعنی در عمل اخلاص ورزیدن، عمل را پاك و خالص برای خدا انجام دادن.

امّا مخلص بودن (به فتح لام) یعنی پاك و خالص شده برای خدا. بدیهی است كه پاك و خالص كردن عمل، چیزی است و پاك و خالص بودن به تمام وجود، چیز دیگر است.

---