بحث خود را- به علّتی كه بعداً توضیح خواهیم داد- از معتزله آغاز می كنیم.

پیدایش فرقه ی معتزله در اواخر قرن اوّل هجری و یا اوایل قرن دوم هجری صورت گرفت. بدیهی است كه علم كلام مانند همه ی علوم دیگر تدریجاً توسعه یافت و تكامل پیدا كرد.

ما نخست فهرست وار اصول عقاید معتزله و به عبارت بهتر مشخّصات اصلی مكتب معتزله را ذكر می كنیم و سپس شخصیّتهای معروف آنها را با اشاره به سرگذشت تاریخی این قوم یاد می كنیم و آنگاه سیر تحوّلی عقاید آنها را بیان می نماییم.

مسائل معتزله زیاد است، منحصر به امور دینی محض كه از نظر معتزله باید به آنها معتقد و مؤمن بود نیست، شامل یك سلسله مسائل طبیعی، اجتماعی، انسانی، فلسفی نیز كه مستقیماً در حوزه ی مسائل ایمانی نیست می گردد، ولی البتّه همه ی آن مسائل به نحوی با مسائل ایمانی مربوط است و به عقیده ی معتزله تحقیق در مسائل ایمانی بدون تحقیق در این مسائل نامیسّر است.

خود معتزله پنج مسأله را از اصول اعتزال می شمارند:

الف. توحید، یعنی عدم تكثّر ذات و صفات. ب. عدل، یعنی خداوند عادل است و ظالم نیست.

ج. وعد و وعید، یعنی خداوند به بندگان وعده ی پاداش اطاعت و وعید كیفر معصیت داده است و همانطور كه وعده ی پاداش مطیعان تخلف بردار نیست وعید معصیت معصیت كاران نیز تخلف بردار نیست. پس آمرزش تنها هنگامی میسّر است كه بنده توبه كرده باشد؛ مغفرت بدون توبه هرگز صورت نمی گیرد.

د. منزلة بین المنزلتین، یعنی فاسق (مرتكب گناه كبیره، مثلاً شارب الخمر، زناكار، دروغگو و امثال اینها) نه مؤمن است و نه كافر، فسق حالتی است بین كفر و ایمان.

هـ. امر به معروف و نهی از منكر. نظر خاصّ معتزله درباره ی امر به معروف و نهی از منكر این است كه اوّلاً راه شناخت «معروف» و «منكر» منحصر به شرع نیست، عقل نیز قادر است لا اقل پاره ای از معروفها و منكرها را مستقلاً تشخیص دهد، و ثانیاً مشروط به وجود امام نیست، وظیفه ی عموم مسلمین است خواه امام و پیشوایی باشد و خواه نباشد؛ تنها بعضی از مراتب آن است كه اجرای آنها بر عهده ی امامان و متصدّیان امور مسلمین است از قبیل اقامه ی حدود شرعیّه و حفظ مرزهای كشورهای اسلامی و سایر كارهای حكومتی اسلامی.

متكلّمین معتزلی احیاناً كتابهای مستقلّی درباره ی این اصول پنج گانه نوشته اند مانند كتاب معروف «قاضی عبد الجبّار معتزلی» معاصر «صاحب بن عبّاد» و «سیّد مرتضی علم الهدی» به نام الاصول الخمسه.

همان طور كه ملاحظه می شود، تنها اصل توحید و اصل عدل است كه می توان جزء مسائل ایمانی و اعتقادی به شمار آورد، سه اصل دیگر فقط معرّف و مشخّص مكتب معتزله است. حتی اصل عدل نیز اگر چه از آن نظر كه از مسلّمات قرآن است و ضروری دین است جزء اصول اعتقادی است، ولی از آن جهت جزء اصول پنج گانه قرار داده شده است كه مشخّص مكتب آنهاست؛ و الاّ اصل علم و اصل قدرت (اینكه خدا عالم است و قادر است) نیز از ضروریّات اسلام است و جزء مسائل اعتقادی است.

در مذهب شیعه نیز اصل عدل یكی از اصول پنج گانه ی اعتقادی شمرده شده است. طبعاً این سؤال پیش می آید كه چه خصوصیّتی برای اصل عدل است كه جزء اصول اعتقادی شمرده شده است و حال آنكه «عدل» یكی از صفات خداوند است؛ همان طوری كه خداوند متعال عادل است، عالم و قدیر و حیّ و مدرك و سمیع و بصیر هم هست و به همه ی اینها نیز باید مؤمن و معتقد بود، پس چرا تنها «عدل» این امتیاز را یافته است؟ پاسخ این است كه «عدل» هیچ امتیازی نسبت به سایر صفات ندارد. متكلّمین شیعه از این جهت این اصل را جزء اصول اعتقادی شیعه ذكر كرده اند كه اشاعره- كه اكثریّت اهل تسنّن را تشكیل می دهند- منكر این اصل هستند ولی منكر علم، حیات، اراده و. . . نیستند. لهذا اعتقاد به عدل جزء مشخّصات اعتقادی شیعه به شمار می رود همچنانكه جزء مشخّصات اعتقادی معتزله نیز هست.

پنج اصل نامبرده خطوط اساسی مكتب كلامی معتزله را تشكیل می دهد و الاّ همچنانكه گفته شد، معتقدات خاصّ معتزله منحصر به این پنج اصل نیست، معتزله در بسیاری از مسائل الهیّات، طبیعیّات، اجتماعیّات و انسانیّات، عقاید خاصّه آورده اند كه اكنون مجال ذكر آنها نیست.