اهمّ وظایف و مسئولیّتهای علمای امّت، «اجتهاد» است. اجتهاد یعنی كوشش عالمانه با متد صحیح برای درك مقرّرات اسلام با استفاده از منابع: كتاب، سنّت، اجماع، عقل.

كلمه ی «اجتهاد» اوّلین بار در احادیث نبوی به كار رفته و سپس در میان مسلمین رایج گردیده است. این كلمه در قرآن نیامده است. كلمه ای كه از لحاظ روح معنی مرادف این كلمه است و در قرآن آمده است «تفقّه» است. قرآن صریحاً به تفقّه و فهم عمیق دین دعوت كرده است.

اجتهاد یا تفقّه، در دوره ی خاتمیّت وظیفه ی بسیار حسّاس و اساسی بر عهده دارد و از شرایط امكان جاوید ماندن اسلام است. اجتهاد را به حق نیروی محرّكه ی اسلام خوانده اند. ابن سینا فیلسوف بزرگ اسلامی با روشن بینی خاصّی این مسأله را طرح می كند، می گوید:

علمای اسلام در دوره های درخشان تمدّن اسلامی- كه جامعه ای بسیط و بدوی به سرعت رو به گسترش و توسعه گذاشت، آسیا و قسمتهایی از اروپا و افریقا را در بر گرفت و بر ملّتها و نژادهای گوناگون كه هر كدام سابقه و فرهنگ خاصّی داشتند حكومت كرد و هزارها مسأله ی نو و جدید به وجود آورد- به خوبی از عهده ی وظیفه ای كه به آنها محوّل شده بود بر آمدند و اعجاب جهانیان را بر انگیختند. علمای اسلام ثابت كردند كه منابع اسلامی اگر مقرون به حسن تشخیص و حسن استنباط باشد قادر است با یك اجتماع متحوّل و متكامل پیش برود و آن را راهنمایی كند؛ ثابت كردند كه حقوق اسلامی زنده است و قابلیّت دارد با مقتضیات ناشی از پیشرفت زمان، هماهنگی كند و به احتیاجات هر عصری پاسخ بگوید.

شرق شناسان و حقوقدانان كه تاریخ فقه اسلامی را در آن عصر مطالعه كرده اند به این حقیقت معترف اند و حقوق اسلامی را یك مكتب حقوقی مستقل و زنده شناخته اند.

تا قرن هفتم هجری حقّ اجتهاد محفوظ و باب آن مفتوح بود. در این قرن به علل خاصّ تاریخی با یك شورا و اجماع ساختگی این حق از علما سلب گردید و علما مجبور شدند كه برای همیشه از نظریّات علمای قرن دوم و سوم هجری تبعیّت كنند، و از اینجا مسأله ی حصر مذاهب فقهی به مذاهب چهارگانه ی معروف به وجود آمد.

سدّ باب اجتهاد یك فاجعه ی بزرگ در جهان اسلام به شمار می رود و شاید تا حدودی عكس العمل یك سلسله اجتهادهای افراطی بود و به هر حال جمودها و ركودها در فقه اسلامی از آن وقت آغاز گردید.

سدّ باب اجتهاد در میان اهل تسنّن صورت گرفت و مستقیماً به جهان شیعه مربوط نبود، امّا خواه ناخواه در جهان شیعه نیز اثر نامطلوب گذاشت. در فقه شیعه پس از قرن هفتم بینشها و دیدهای عمیقی پیدا شده و در بعضی قسمتها تحوّلات وسیعی رخ داده است. در عین حال نمی توان انكار كرد كه در این سیستم فقهی نیز تمایل به طرح مسائل به صورت هفت قرن پیش و گریز از مواجهه با مسائل مورد احتیاج روز و بی میلی به كشف طریقه های نوتر و عمیق تر، به شكل واضحی دیده می شود.

در قرون اخیر با كمال تأسّف در میان جوانان و به اصطلاح طبقه ی روشنفكر مسلمان، تمایلاتی در جهت غرب گرایی و نفی اصالتهای شرقی و اسلامی و تسلیم و تقلید دربست از «ایسم» های غربی پدید آمده است و بدبختانه این گرایش در حال گسترش است، ولی خوشبختانه احساس می شود كه طلیعه ی یك بیداری و آگاهی در برابر این گونه تمایلات كوركورانه و خواب آلود آشكار می شود.

ریشه ی این گمراهی خواب آلود، تصوّر غلطی است كه این گروه، به اصطلاح از جنبه ی «دگماتیك» مقرّرات اسلامی در اذهان خویش دارند. عدم تحرّك اجتهاد در طیّ قرون به این تصوّرات غلط كمك كرده است. وظیفه ی مسئولان و هادیان قوم است كه هر چه زودتر به شكل منطقی در برابر این قبیل گرایشهای ناصواب بایستند.

علل و عوامل این جریان بر كسی پوشیده نیست. چیزی كه نباید كتمان كرد این است كه جمود و ركود فكری كه در قرون اخیر بر جهان اسلام حكمفرما شد و مخصوصاً بازایستادن فقه اسلامی از تحرّك، و پیدایش روح تمایل و نگرش به گذشته، و پرهیز از مواجهه با روح زمان یكی از علل این شكست به شمار می رود. امروز جهان اسلام بیش از هر وقت دیگر نیازمند به یك نهضت قانون گذاری است كه با یك دید نو و وسیع و همه جانبه از عمق تعلیمات اسلامی ریشه بگیرد و این ریسمان استعمار فكری غربی از دست و پای مسلمانان بازشود.

---

[1] . آخر الهیّات شفا.