ولاء، ولایت (به فتح «واو» ) ، ولایت (به كسر «واو» ) ، ولیّ، مولی، اولی و امثال اینها همه از مادّه ی «ولی» - و، ل، ی- اشتقاق یافته اند. این واژه از پراستعمال ترین واژه های قرآن كریم است كه به صورتهای مختلفی به كار رفته است؛ می گویند در 124 مورد به صورت اسم و 112 مورد در قالب فعل در قرآن كریم آمده است.

معنای اصلی این كلمه همچنانكه راغب در مفردات القرآن گفته است، قرار گرفتن چیزی در كنار چیز دیگر است به نحوی كه فاصله ای در كار نباشد؛ یعنی اگر دو چیز آنچنان به هم متّصل باشند كه هیچ چیز دیگر در میان آنها نباشد، مادّه ی «ولی» استعمال می شود. مثلاً اگر چند نفر پهلوی هم نشسته باشند و ما بخواهیم وضع و ترتیب نشستن آنها را بیان كنیم، می گوییم: زید در صدر مجلس نشسته است «و یلیه عمرو، ویلی عمرا بكر» یعنی بلافاصله در كنار زید عمرو نشسته است و در كنار عمرو بدون هیچ فاصله ای بكر نشسته است.

به همین مناسبت طبعاً این كلمه در مورد قرب و نزدیكی به كار رفته است اعمّ از قرب مكانی و قرب معنوی، و باز به همین مناسبت در مورد دوستی، یاری، تصدّی امر، تسلّط و معانی دیگر از این قبیل استعمال شده است؛ چون در همه ی اینها نوعی مباشرت و اتّصال وجود دارد. برای این مادّه و مشتقّات آن، معانی بسیاری ذكر كرده اند، مثلاً برای لفظ «مولی» بیست و هفت معنی ذكر كرده اند؛ امّا بدیهی است كه این لفظ برای بیست و هفت معنی جداگانه وضع نشده است، یك معنی اصلی بیشتر ندارد، در سایر موارد، به عنایت همان معنی استعمال شده است. معانی متعدّد، و به تعبیر بهتر، موارد استعمال متعدّد را از روی قرائن لفظی و حالی باید به دست آورد.

این لفظ، هم در مورد امور مادّی و جسمانی استعمال شده است و هم در مورد امور معنوی و مجرّد، ولی مسلّماً در ابتدا در مورد امور مادّی استعمال شده است و از راه تشبیه معقول به محسوس و یا از راه تجرید معنی محسوس از خصوصیّت مادّی و حسّی خودش، در مورد معنویّات هم استعمال شده است، زیرا توجّه انسان به محسوسات- چه از نظر یك فرد در طول عمر خودش و چه از نظر جامعه ی بشری در طول تاریخش- قبل از تفكّر او در معقولات است؛ بشر پس از درك معانی و مفاهیم حسّی تدریجاً به معانی و مفاهیم معنوی رسیده است و طبعاً از همان الفاظی كه در مورد مادّیات به كار می برده است استفاده كرده و آنها را استخدام نموده است، همچنانكه ارباب علوم، الفاظ خاصّی را برای علم خود اختراع نمی كنند بلكه از الفاظ جاری عرف استفاده می كنند امّا به آن الفاظ مفهوم و معنی خاص می دهند كه با مفهوم و معنی عرفی متفاوت است.

راغب راجع به خصوص كلمه ی «ولایت» از نظر موارد استعمال می گوید:

راغب راجع به كلمه ی «ولی» و كلمه ی «مولی» می گوید:

آنگاه به ذكر موارد استعمال آنها می پردازد.