این كه جواب روشنی دارد و آن این است كه این، جزء اصول مسلّم معارف اسلامی است كه در عبادت، اخلاص شرط است: وَ ما أُمِرُوا إِلاّ لِیَعْبُدُوا اَللّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ اَلدِّینَ [1] و یكی از اخلاصها، بلكه بالاترین اخلاصها، این است كه انسان معبودش هوای نفس خودش نباشد. حال هر جا كه هوای نفس باشد قهراً نوعی شرك در آنجا وجود دارد، در این بحثی نیست، ولی یك وقت هست كه شرك انسان، به معنای متعارف شرك است، در واقع توحید است، یعنی توحید در غیر خداپرستی است كه اكثر مردم موحّدند در خداناپرستی.

گفتند مرحوم شیخ جعفر شوشتری، آن سالهایی كه آن منبرهای معروف را در تهران می رفت، یك روز رفت بالای منبر و گفت: ایّها الناس! همه ی پیغمبران آمده اند شما را به توحید دعوت كرده اند، من آمده ام شما را به شرك دعوت می كنم. خیلی نظرها را به خود جلب كرد كه این چه می گوید؟ بعد گفت: همه ی پیغمبران آمده اند گفته اند فقط خدا را بپرستید، فقط برای خدا كار كنید، من می گویم یك كمی هم برای خدا كار كنید، یعنی همه ی كارهایتان خالصانه برای غیر خدا نباشد.

كاری كه خالصانه برای غیر خداست یعنی كاری كه آدمی فقط برای دنیا انجام می دهد كه هیچ به خدا ارتباط پیدا نمی كند؛ ولی انسان در برخی از كارها خدا را وسیله قرار می دهد برای خواسته های نفسانی خودش. این گونه كارها و لو در آن «خدا» وسیله است و هدف نیست امّا باز یك نوع رفتن به در خانه ی خداست؛ من می دانم خداست كه سررشته ی كارهای دنیا در دستش است، خداست كه می تواند مشكلات دنیایی مرا حل كند، اگر به خاطر مشكلات دنیا نبود به طرف خانه ی خدا نمی رفتم ولی حالا می روم به در خانه ی خدا امّا برای مشكلات دنیا. شك ندارد كه این خودش نوعی شرك است، یعنی پرستشی است كه خدا از هدف بودن خارج، و وسیله شده است برای خواسته ی نفسانی. ولی خداوند متعال این نوع شركها را كه شركهای خفیّ است به نوعی از انسان می پذیرد، یعنی همان چیزی را كه انسان می خواهد به او می دهد.

در آخرت هم همین طور است. اگر انسان عبادت را انجام بدهد برای خواسته های اخروی، خدای متعال همان خواسته های اخروی را به او می دهد، امّا این، عبادت به معنای واقعی عبادت و پرستش خدا كه خدا پرستش شده باشد نیست؛ خدا آن وقت پرستش شده است كه خدا برای خود خدا پرستش شده باشد، یعنی پرستش حقیقی و اخلاص حقیقی فقط و فقط آن است، باقی دیگر اینها مراتب و درجاتی از شرك است ولی شركهای خفیّ است كه این شركهای خفیّ، در عالم آخرت عقوبت ندارد؛ امّا شك ندارد كه اینها شرك است، یعنی توحید یك درجه و یك مرتبه نیست؛ حتّی حدیثی هست- خیلی عجیب است- كه: «اِنَّ دَبیبَ الشِّرْكِ فِی الْقَلْبِ اَخْفی مِنْ دَبیبِ النَّمْلَةِ السَّوْداءِ عَلَی الصَّخْرَةِ الصَّمّاءِ فِی اللَّیْلَةِ الظَّلْماءِ» [2](این نشان می دهد كه توحید، عجیب دقیق است) یعنی پیدایش مخفیانه ی شرك در قلب انسان آن قدر مخفی می ماند از خود انسان كه مانند حركت كردن مورچه ی سیاه است در شب تاریك روی سنگ سیاه. مورچه سیاه باشد، شب هم تاریك باشد، سنگ هم سیاه باشد؛ آیا چشم او را می بیند؟ ! بنابراین ما یك عبادت حقیقی داریم و یك عبادتهای مجازی. عبادت حقیقی همان است كه:

---