می توان گفت كه جنابعالی خواستید بفرمایید كه اینها سه بیان مختلف در توجیه و تعبیر دین دارند [1]. ولی می شود گفت كه این سه بیان، سه بیان مختلف نیست، همه گوشه هایی از یك نظریّه و یك فرضیّه و یك بیان است.

در نظریّه ای كه دیگران عامل جهل یا عامل ترس را سبب پیدایش دین دانسته اند آنها در واقع به عامل اجتماعی توجه نكرده اند و توجّهشان به عامل فردی بوده و به عبارت دیگر توجیه روانشناسانه كرده اند نه توجیه جامعه شناسانه. آنها گفتند انسان- به همان دلایلی كه قبلاً گفتیم: یا به علت جهلش و یا به علت ترسش- گرایش به دین پیدا كرده است. روی حساب اینها می تواند در دوره ای كه اینها اسم آن را «دوره ی اشتراك اوّلیّه» گذاشته اند نیز دین وجود داشته باشد، یعنی در آن دوره ای كه به قول اینها مسأله ی طبقات و مالكیّت وجود نداشته بازهم دین می تواند وجود داشته باشد، چون منشأش یك جنبه ی شخصی و فردی و روانشناسی است.

---

[1] . [قبل از بیانات استاد، كنفرانس درباره ی مقاله ی سابق الذكر ادامه یافته است. ]