اما تمام علت این نیست، یك علت مهم دیگر هم هست كه اثرش از علت اول اگر بیشتر نباشد كمتر نیست. امشب می خواهم در اطراف این علت بحث كنم. آن علت این است كه اصل عدل در اسلام از طرف عده ای از پیشوایان و علمای اسلام بد تفسیر و توضیح داده شد و با آنكه عده دیگری در مقابل آنها مقاومت كردند فایده ای نكرد و دسته اول پیش بردند.

یك قانون خوب و عالی در درجه اول باید خوب تفسیر شود و در درجه دوم باید خوب اجرا و تنفیذ گردد، اگر خوب تفسیر نشود فرضا آنها كه متصدی اجرا و تنفیذ هستند بخواهند خوب اجرا كنند فایده ندارد، زیرا همان طوری اجرا می كنند كه تفسیر شده، و اگر هم قصد خوب اجرا كردن نداشته باشند برای آنها چه بهتر. وقتی متصدیان تفسیر قانون، مطابق با نیّات سوء اجرا كنندگان تفسیر كردند عملا و نتیجتا خدمتی به آنها كرده اند و آنها را از زحمت و دردسر مردم نجات داده اند، خواه آنكه تفسیركنندگان از اول قصدشان این باشد كه به قانون و مردم خیانت كنند، و یا همچون قصدی نداشته باشند، فقط روی كج فهمی بد تفسیر كنند.

در تفسیر اصل عدل همین طور شد. غالبا و شاید همه كسانی كه منكر این اصل در اسلام شدند- به شرحی كه عرض خواهم كرد- سوء نیتی نداشته اند، فقط روی قشری فكر كردن و متعبّدمآبانه فكر كردن، مسلمانان را به این روز انداختند. این بود كه برای اسلام دو مصیبت پیش آمد:

یكی مصیبت سوء نیت در اجرا و تنفیذ، كه از همان اوایل در اثر قرار نگرفتن چرخ خلافت روی محور اصلی خود، به صورت تفضیل نژاد عرب بر غیر عرب و تفضیل قریش بر غیر قریش و به صورت آزاد گذاشتن دست عده ای در حقوق و اموال و محروم كردن عده دیگر پیش آمد، و قیام علی (ع) در خلافت بیشتر برای مبارزه با این انحراف بود و بالاخره هم منجر به شهادتش شد، و بعد هم در زمان معاویه و سایر خلفا شدت یافت.

مصیبت دیگر از طرف عده ای قشری مآب و متعبد مآب وارد شد كه روی یك سلسله افكار خشك، به یك نوع توضیحها و تفسیرهای كج و معوج پرداختند كه آثارش هنوز هم باقی است.