در امر به معروف شرایطی هست كه فقهای شیعه و فقهای سنی ذكر كرده اند، از این رو فقها برای هر كسی جایز نمی دانند به عنوان امر به معروف و نهی از منكر متعرض دیگران بشود، خصوصا اگر آن تعرض شدید باشد و پای مزاحمت و زد و خورد و خونریزی باشد كه آن وقت شرایط زیادی دارد. دو شرط از شرایط امر به معروف و نهی از منكر از شرایط اولیه است كه در همه ی موارد لازم است و خوارج فاقد هر دو شرط بودند بلكه منكر یكی از این دو شرط بودند. آن دو شرط یكی بصیرت در دین است و یكی بصیرت در عمل. بصیرت در دین یعنی اطلاع كافی و صحیح در امور دینی داشته باشد، حلال را از حرام، واجب را از غیر واجب تشخیص بدهد، و اینها نداشتند، لهذا یك آیه ی قرآن را كه می فرماید: «إِنِ اَلْحُكْمُ إِلاّ لِلّهِ یَقُصُّ اَلْحَقَّ وَ هُوَ خَیْرُ اَلْفاصِلِینَ» [1]دست آویز قرار دادند و جمله ی «لا حكم الاّ للّه» را شعار خود ساختند در صورتی كه این آیه ربطی ندارد به موضوعاتی از قبیل موضوع حكمیّت و امثال آن.

اما بصیرت در عمل: در باب امر به معروف و نهی از منكر، شرطی ذكر می كنند تحت عنوان احتمال اثر، و شرطی ذكر می كنند تحت عنوان عدم ترتب مفسده، یعنی امر به معروف و نهی از منكر برای این است كه معروف رواج بگیرد و منكر محو شود، پس در جایی باید امر به معروف و نهی از منكر كرد كه احتمالا این كار اثر داشته باشد و اگر می دانیم كه قطعا بی اثر است واجب نیست، دیگر اینكه این عمل برای این است كه یك مصلحتی انجام شود، پس در جایی باید صورت بگیرد كه مفسده ی بالاتری بر آن مترتب نشود. لازمه ی این دو شرط بصیرت در عمل است. آدمی كه در عمل بصیرت ندارد نمی تواند پیش بینی كند كه آیا اثری بر این كار مترتب هست یا نیست و آیا مفسده ی بالاتری هست یا نیست. این است كه امر به معروف های جاهلانه همان طوری كه در حدیث آمده افسادش بیش از اصلاحش است.

در مورد سایر تكالیف، گفته نشده كه شرطش این است كه بدانی یا احتمال بدهی این كار تو فایده دارد، اگر احتمال فایده می دهی بكن و اگر احتمال نمی دهی نكن، و حال آنكه در هر تكلیفی- چنانكه قبلا عرض كردم- فایده ای و مصلحتی منظور شده، زیرا تشخیص آن مصلحتها بر عهده ی مردم گذاشته نشده. درباره ی نماز گفته نشده اگر دیدی به حالت مفید است بخوان و اگر دیدی مفید نیست نخوان. حتی در روزه هم گفته نشده اگر احتمال می دهی فایده دارد بگیر و اگر احتمال نمی دهی نگیر. در روزه گفته شده اگر دیدی به حالت مضرّ است نگیر. همچنین در حج یا زكات یا جهاد اینطور قیدی نشده، اما در باب امر به معروف این قید هست كه ببین چه اثری و چه عكس العملی دارد و آیا كار تو و عمل تو در جهت صلاح اسلام و مسلمین است یا نه؟ در این تكلیف هر كسی حق دارد بلكه واجب است كه منطق را و عقل را و بصیرت در عمل را و توجه به فایده را دخالت دهد. این عمل كه به نام «امر به معروف و نهی از منكر» خوانده می شود تعبدی محض نیست.

---