مسأله ی امتناع تسلسل، تجرد نفس، اثبات واجب، توحید واجب، امتناع صدور كثیر از واحد، اتحاد عاقل و معقول، جوهریت صور نوعیه از این ردیف مسائلند.

البته آنچه در این گونه مسائل قابل توجه است ارزش برهانهایی است كه اضافه شده است. گاه براهینی كه اضافه شده استحكام بیشتری از برهانی كه مثلاً از ارسطو یا شارحان اسكندرانی او مأثور است ندارد، و احیاناً استحكام بیشتری دارد.

متأخران درباره ی امتناع تسلسل، ده برهان اقامه می كنند. تنها یكی از این براهین است كه از ارسطو رسیده است و آن برهان «وسط و طرف» است. فارابی و ابن سینا و دیگران این برهان را معتبر شناخته اند. بوعلی این برهان را به صورت كامل تر و جامع تری طرح كرده است. صدرالمتألهین پس از اینكه این برهان را با تقریر بوعلی نقل می كند آن را «اسدّ البراهین» می خواند. ولی براهین زیاد دیگری بر امتناع تسلسل اقامه شده است كه به عقیده ی ما دست كمی از برهان «وسط و طرف» ندارد مثل برهان «اسدّ و اخصر» فارابی و برهان خواجه نصیر الدین طوسی كه از راه «الشی ء مالم یجب لم یوجد» وارد شده است. گمان می كنم صدرالمتألهین از اینكه برهان خواجه را در باب امتناع تسلسل ذكر كند غفلت ورزیده است، ولی در اول «الهیات بالمعنی الاخص» آن را آورده است. براهین دیگری نیز از طرف میرداماد و غیره اقامه شده است مثل برهان ترتّب، برهان حیثیات، برهان تضایف، برهان تطبیق.

تا آنجا كه این بنده مطالعه دارد همه ی این براهین بعد از ابن سینا اقامه شده است.

در مسأله ی اثبات واجب، برهانی كه از قدمای ما قبل دوره ی اسلامی مأثور است، همان برهان «محرك اول» است كه ارزش زیادی ندارد. براهین فراوان و نیرومندی از طرف مسلمین بر این مدعای عظیم اقامه شده است. ابن سینا برهانی از راه وجوب و امكان اقامه كرده است و سخت بدان مبتهج است و نام آن را «برهان صدّیقین» نهاده است، ولی صدرالمتألهین برهان دیگری مبتنی بر اصول فلسفی خود اقامه كرده است كه بر برهان بوعلی مزیّت دارد و مدعی است كه این برهان شایسته است كه به نام «برهان صدّیقین» خوانده شود.

در باب توحید واجب نیز مسلمین براهین زیادی اقامه كرده اند. بوعلی 5بالخصوص در شفا و اشارات چندین برهان اقامه می كند. دیگران نیز براهین دیگری اقامه كرده اند. صدرالمتألهین برهانی كه مبتنی بر اصول خاص خودش است و همردیف برهان صدیقین است اقامه می نماید.

در باب تجرد نفس از ارسطو چیزی نرسیده است. اساساً از نظر تاریخ فلسفه معلوم نیست كه ارسطو قائل به تجرد نفس و بقای آن بوده است یا نه؟ دو شارح بزرگ اسكندرانی ارسطو، اسكندر افریدوسی و ثامسطیوس، دو عقیده ی مختلف در این زمینه داشته اند [1]. مسلمین در اثبات تجرد نفس اهتمام زیاد به خرج داده اند. صدرالمتألهین در شرح هدایه می گوید: «هر كس بخواهد براهین تجرد نفس را مطالعه كند به كتب بوعلی و شیخ اشراق مراجعه نماید» . بوعلی رساله ای خاص در این باب دارد به نام الحجج العشر. خود صدرا در جلد چهارم اسفار یازده برهان اقامه می كند.

نگارنده در گذشته مجموع براهینی را كه صدرالمتألهین در كتب مختلف خود از اسفار و شواهد الربوبیة و مبدأ و معاد و غیره آورده است برآورد كرد، پس از حذف مكررات چهارده برهان بود. البته ارزش این برهانها یكسان نیست، برخی از آنها چیزی شبیه مؤید است نه برهان واقعی.

---