از نظر جمهور فلاسفه بذاته بودن یك «موجود» دلیل لذاته بودن او نیز هست، ولی صدرالمتألّهین معتقد است كه مانعی ندارد كه موجودی بذاته باشد و لذاته نباشد، پس در مقام معرّفی ذات واجب هر دو قید را باید آورد و با این دو قید است كه می توانیم تصوری صحیح از ذات واجب الوجود بالذات غنیّ بالذات قائم بالذات به دست بدهیم.

اصطلاح «لذاته» همچنانكه حكما گفته اند به معنی «لا لغیره» است یعنی موجود قائم به نفس نه قائم به غیر، و اصطلاح «بذاته» به معنی این است كه موجودیّت عین ذاتش است یعنی حقیقتش عین حقیقت هستی است. هر یك از دو كلمه ی «بذاته» و «لذاته» در اصطلاح حكما نماینده ی یك بی نیازی است. كلمه ی «لذاته» مفهوم بی نیازی از واسطه در ثبوت و حیثیّت تعلیلیّه را می رساند، و كلمه ی «بذاته» مفهوم بی نیازی از واسطه در عروض و حیثیّت تقییدیّه را [1]، و به هر حال در اصطلاح حكما مفهوم «واجب الوجود» بیش از هر چیز دیگر متّكی بر مفهوم «بی نیازی» است.

پس تصوّر ما از «واجب الوجود» بنا بر این تعریف عبارت است از موجودی كه ضروریّ الوجود و ممتنع العدم است بدین دلیل كه در مصداق «موجود» بودن بی نیاز از هر حیثیّت و هر عنوان دیگری است. او موجود است از آن نظر كه خودش، خودش است نه از آن نظر كه ذاتش مقرون به حیثیّتی است كه آن حیثیّت ملاك استحقاق و عنوان موجودیّت است (واسطه در عروض و حیثیّت تقییدیّه) و نه از آن جهت كه ذاتش متعلق و وابسته به ذات دیگری است (واسطه در ثبوت و حیثیت تعلیلیّه) ، بلكه او موجود است قطع نظر از هر حیثیّتی ماوراء خود؛ و او از آن نظر ضروریّ الوجود است كه وجودش عین ذاتش است و بعلاوه قائم به ذات است نه قائم به غیر.

از نظر قدمای فلاسفه نظیر بوعلی، اینكه موجودی بذاته باشد یعنی وجودش عین ذاتش باشد، خود این ملاك است كه لذاته نیز باشد یعنی قائم به نفس باشد. ولی از نظر صدرالمتألّهین كه متّكی بر اصالت وجود است، صرف بذاته بودن و عینیت ذات با وجود، برای لذاته بودن و قائم به نفس بودن كافی نیست، ولی اگر موجودی لذاته بود قهراً بذاته نیز هست و لذا اوّل كلمه ی «بذاته» ذكر شد و بعد كلمه ی «لذاته» .

علیهذا ما كه در جستجوی واجب الوجود و علة العلل هستیم در جستجوی حقیقتی هستیم كه قطع نظر از اعتبار هر قید و هر حیثیّتی، مصداق وجود و وجوب باشد و این است معنی واجب الوجود بذاته و لذاته كه در مقام اثباتش هستیم، و این است تعریف صحیح از این كلمه. تعریف واجب الوجود این است، نه این كه: «موجودی كه خود سازنده ی خودش است» یا «پدید آمده ی بی پدید آورنده» . ما نه در پی استثنائی در قانون علّیّت هستیم و نه در پی علیتی كه در آن، علّت عین معلول باشد؛ بلكه در جستجوی موجودی هستیم كه درباره اش ساخته شدن، پدید آمدن و نیازمندی به علّت صدق نمی كند، همه ی اینها از ساحت او به دور است.

اینجا سؤالی را كه یك بار در «امور عامّه» مطرح شد با بیانی دیگر تكرار می كنیم و آن این كه ملاك نیازمندی به علّت چیست؟ یعنی آنكه واجب الوجود نیست و نیازمند به علتی است كه او را به وجود آورد، به وجود آمدنش بر اساس چه ملاكی صورت می گیرد؟ (قهراً با داشتن ملاك نیازمندی در غیر واجب الوجود، ملاك بی نیازی در واجب الوجود نیز روشن می شود) و به عبارت جامع هر دو قسمت: اساساً چگونه است كه برخی موجودات نیازمند به علّت فرض می شوند و برخی بی نیاز؟ آیا صرف «چیز» بودن و «موجود» بودن معیار نیازمندی است یا چیز دیگر؟ پاسخی كه به این پرسش داده شده این است كه قطعا صرف چیز بودن و موجود بودن ملاك نیاز نمی شود، زیرا شی ء و موجود از آن جهت كه شی ء و موجود است ممكن است كامل و بی نیاز باشد همچنانكه ممكن است ناقص و نیازمند باشد، آنچه ملاك نیازمندی است نقص شی ء است نه موجودیّت شی ء و شیئیّت شی ء كه حاكی از كمال شی ء است. اینجاست كه هم از طرف حكما و هم از طرف متكلّمین تلاشهایی در جستجوی نقصی كه ریشه ی نیازمندی به علّت است صورت گرفته است.

متكلّمین این نقص را «حدوث» (یعنی این كه وجود مسبوق به نیستی باشد) دانستند، پس موجود از آن جهت كه حادث است و نبوده و بود شده ناقص است و نیازمند به علّت است، و متقابلاً «قدم» را ملاك غنا و وجوب ذاتی و بی نیازی از علّت شمرده اند.

فلاسفه بر متكلّمین ایراد گرفته اند كه ملاك نیاز را در درون ذات اشیاء باید جستجو كرد نه در «عدم سابق» كه منشأ انتزاع حدوث می شود. درست است كه هر حادثی نیازمند به علّت است، ولی نه از آن جهت كه حادث است. هیچ مانعی نیست كه یك موجود، قدیم باشد و نیازمند به علّت باشد؛ زیرا آن چیزی كه ملاك نیازمندی است این است كه شی ء در ذات خود «خلأ وجودی» داشته باشد یعنی ذاتش غیر از حقیقت هستی باشد، ذاتش چیزی باشد كه به خودی خود نسبت به هستی و نیستی بی طرف و بی تفاوت باشد. فلاسفه چنین ذاتی را «ماهیّت» نامیدند و این بی تفاوتی و لا اقتضائی را «امكان ذاتی» خواندند. لهذا گفتند مناط احتیاج به علّت، «امكان ذاتی» است، و بر عكس، مناط بی نیازی از علّت، «وجوب ذاتی» است یعنی این است كه حقیقت ذات شی ء، بی طرف و بی تفاوت نسبت به وجود و عدم نباشد بلكه ذات بنفسه اقتضای وجود داشته باشد.

غالباً چنین یادآور شدند كه یك ذات آنگاه بنفسه اقتضای وجود دارد و از عدم امتناع می ورزد كه عین وجود باشد. پس در حقیقت آن چیزی كه ملاك بی نیازی و هم ملاك وجوب وجود است «ملأ ذاتی» است. این، عقیده ی فلاسفه ای نظیر فارابی و بوعلی بود تا زمان صدرالمتألّهین.

و البتّه اقلّیّتی هم یافت می شدند كه برای آنها مسأله ی «ملأ» و «خلأ» وجودی مطرح نبود، مدّعی بودند هیچ ضرورتی ندارد كه ذات واجب الوجود عین هستی باشد، مانعی نیست كه ذات واجب الوجود ماهیّتی باشد دارای وجود؛ چیزی كه هست، ماهیّت واجب، مجهول الكنه است.

پس، از نظر فلاسفه ی امثال بوعلی ملاك نقص، ماهیّت داشتن است و ماهیّت داشتن موجب این است كه در ذات شی ء «خلأ» هستی و نیستی باشد و علّتی باید آن خلأ را پر كند، و هر موجودی كه در ذات خود چنین باشد نیازمند به علّت است و اگرچنین نیست یعنی ذاتش عین هستی و واقعیّت است، او بی نیاز از علّت است.

این نكته باید اضافه شود كه چرا یك ذات عین هستی است و ذات دیگر عین هستی نیست بلكه هستی عارض بر آن ذات است؟ به عبارت دیگر چگونه است كه وجود در ذات واجب عین ذات است و در غیر واجب مغایر با ذات؟ بوعلی در الهیّات شفا به این پرسش پاسخ گفته است. می گوید: شدّت وجود و فرط فعلیّت، ملاك ماهیّت نداشتن است.

سلوك فكری امثال بوعلی به این نحو بوده است كه اوّل، فرضیّه ی عقلی انقسام موجود به واجب و ممكن را طرح كرده اند، به حكم امتناع تسلسل به این نتیجه رسیده اند كه سلسله ی علل باید منتهی شود به علّت نخستین و واجب الوجود. سپس ملاك نیاز و بی نیازی از علّت را طرح كرده و «امكان» را ملاك نیاز و «وجوب» را ملاك بی نیازی شمرده اند، و منشأ امكان را ماهیّت داشتن و منشأ وجوب را ماهیّت نداشتن دانسته اند و در آخر امر منشأ ماهیّت نداشتن را شدّت وجود و فرط فعلیّت معرفی كرده اند، و طبعا می توان نتیجه گیری كرد كه منشأ ماهیّت داشتن ضعف وجود و نقص فعلیّت است، ولی البتّه این سخن به هیچ وجه در تعبیرات امثال بوعلی نیامده است.

از نظر متكلّمین كه ملاك نیاز به علّت را «حدوث» می دانند، سؤال از علّت، سؤال از پدید آورنده است؛ یعنی وقتی كه می گوییم «علّت فلان چیز چیست؟ » در حقیقت می خواهیم بگوییم آن عاملی كه آن چیز را كه زمانی نیست بوده و بعد هست شده ایجاد كرده است، چیست؟ ولی از نظر فلاسفه، سؤال از علّت، سؤال از این است كه آن عاملی كه «خلأ» ذاتی ماهیّت را پر كرده است چیست؟ از نظر فلاسفه، مسأله ی زمان و سابقه ی نیستی مطرح نیست.

ولی صدرالمتألّهین در این مورد نظر خاصّی آورده كه با نظر متقدّمان مخالف است. صدرالمتألّهین ضمن قبول این كه هر حادثی نیازمند به علّت است و هم قبول این كه هر ممكن الوجودی نیازمند به علّت است، پس از طرح مسأله ی «اصالت وجود» به صورت روشن و تأیید و دفاع از آن و قبول اصل وحدت تشكیكی وجود، مدّعی شد كه ماهیّت به حكم این كه اعتباری است، از حریم علّیّت و معلولیّت و نیازمندی و بی نیازی و موجودیّت و معدومیّت خارج است و از این نظر مستقلا حكمی ندارد بلكه تابع وجود است؛ آنجا كه وجودی علّت است، برای ماهیّت آن وجود هم بالتبع علیت اعتبار می شود، و آنجا كه وجود معلول است، برای ماهیّت آن وجود هم معلولیّتاعتبار می شود؛ و طبعا نیازمندی ماهیّت به علّت نیز تبعی و مجازی است. پس نیاز و بی نیازی را نباید خارج از وجود دانست. مراتب وجود از نظر غنا و فقر و شدّت و ضعف و محدودیّت و عدم محدودیّت و نیاز و بی نیازی متفاوت اند. مرتبه ی قوی و شدید و لایتناهی وجود، بی نیاز از علّت است و مراتب ناقص و ضعیف وجود، نیازمند به علّت اند. همان طور كه شدّت، قوّت و غنای یك مرتبه از وجود، ذاتی اوست و معلّل به علّتی نیست، نقص و ضعف مرتبه ی دیگر نیز ذاتی و غیر معلّل است؛ یعنی وجود ضعیف و ناقص كه معلول است خودش معلول است نه ضعفش و نقصش.

پس سلوك فكری صدرالمتألّهین با سلوك فكری امثال بوعلی متفاوت بوده است. سلوك فكری صدرالمتألّهین از این راه بوده است كه اوّل مسأله ی «اصالت وجود و اصالت ماهیّت» را طرح كرده و به اصالت وجود رسیده است؛ سپس مسأله ی شدّت و ضعف مراتب وجود و این كه حقیقت وجود یك واحد ذی مراتب است برایش طرح شده است؛ آنگاه مسأله ی «ملاك نیاز به علّت» طرح شده و ریشه ی نیاز و بی نیازی را در خود وجود دانسته است نه در ماهیّت. صدرالمتألّهین به حكم این كه ماهیّت را امری اعتباری می داند آن را «موجود بغیره» می داند نه «موجود بذاته» و وجود را مطلقا «موجود بذاته» می داند؛ ولی مراتب وجود، برخی «موجود لذاته» می باشند و آن منحصر است به ذات واجب الوجود، و برخی «موجود لغیره» اند یعنی همه ی موجودات دیگر. پس ذات حق «موجود بذاته و لذاته» است ولی چنانكه قبلاً دیدیم فلاسفه ی قبل از صدرالمتألّهین موجود بذاته را منحصر به ذات حق می دانستند. شعر منظومه كه می گوید:

واجب الوجود را بر اساس سلوك فكری صدرالمتألّهین تعریف می كند.

هرگاه حقیقت وجود، واجب باشد پس مطلوب حاصل است و با امكان (یعنی اگرممكن الوجود باشد) مستلزم این است كه خود واجب باشد. شرح: در این بیت، برهان معروف به «برهان صدّیقین» كه ابتكار صدرالمتألّهین است آورده شده است. ما قبلاً برهان بوعلی را كه از راه امكان و وجوب و اثبات امتناع تسلسل علل آورده شده است ذكر كردیم و اینك نوبت تشریح این برهان است.

در مقدّمه ی شرح این برهان لازم می دانیم مطلبی را كه قبلاً اشاره كردیم توضیح بیشتری بدهیم. گفتیم در پاسخ به سؤال «ملاك نیازمندی اشیاء به علّت و ملاك بی نیازی علّت نخستین از علّت» نظریّاتی ابراز شده است. اینك می گوییم این پرسش در میان حكمای اروپا به صورت دیگر طرح شده و به عنوان یك مشكل لا ینحل باقی مانده است. آنها سؤال را در ناحیه ی واجب الوجود و علّت نخستین طرح كرده اند، گفته اند چرا علّت نخستین علّت نخستین شده است؟ آنچه از طرف حكما و متكلّمین اسلامی در پاسخ به سؤال «ملاك نیازمندی معلول به علّت» ابراز شده است جواب این سؤال هم هست، زیرا همان دلیلی كه ملاك نیازمندی را بیان می كند ملاك بی نیازی را هم شرح می دهد.

و گفتیم در اینجا دو سلوك فكری وجود دارد: یكی سلوك فكری امثال بوعلی و دیگر سلوك فكری صدرالمتألّهین.

سلوك فكری امثال بوعلی به این نحو بوده است كه ابتدا موجود را به حسب فرض و حصر عقلی منقسم كرده اند به «واجب» و «ممكن» ، یعنی هر موجودی به حسب حكم عقلی از این دو فرض خارج نیست، و بعد در مرحله ی دوم اثبات كرده اند كه «موجودیّت ممكن» بدون «وجود واجب» به حكم امتناع تسلسل علل غیر متناهیه قابل توجیه نیست یعنی اگر مجموعه ای غیر متناهی از علل و معلولات ممكنه را فرض كنیم، همه ی آنها باز هم مانند ممكن واحدی هستند و یك واحد نیازمند را تشكیل می دهند و برای این واحد نیازمند همچنان «چرایی» یا «چرا» باقی می ماند و تنها با فرض وجود «واجب الوجود» است كه وجود ممكنات «چرا» ی خود را باز می یابند.

و در مرحله ی بعدی هم این حكما از خواصّ و احكام «واجب الوجود» یعنی چیزهایی كه از لوازم وجود است بحث كرده اند از قبیل وحدت، بساطت، ازلیّت، ابدیّت، علم، حیات، قدرت، اراده و غیره؛ و از جمله خواصّی كه برای واجب الوجودكشف كرده اند این است كه: واجب الوجود وجود محض است و ماهیّت ندارد، بر خلاف ممكن الوجودها یعنی ممكنات كه زوج تركیبی هستند و مركّب اند از «ماهیّت» و «وجود» .

در این مرحله است كه این حكما پاسخ صحیح سؤال گذشته را (چرا واجب الوجود، واجب الوجود شده است؟ و یا چرا علّت نخستین، علّت نخستین شده است؟ ) دریافته اند و خلاصه ی پاسخ سؤال فوق این است كه:

سؤال از «چرایی وجود» (یعنی سؤال از این كه فلان شی ء چرا موجود شده است؟ ) در موردی صحیح است كه در ذات خود شی ء مورد نظر خلأی از «موجودیّت» در كار باشد، و امّا آنجا كه خلأی از موجودیّت در كار نیست «چرا گفتن» غلط است؛ و یا ممكن الوجود كه ذاتی غیر از موجودیّت دارد و موجودیّت وارد بر آن ذات می گردد، در مرتبه ی ذات از «وجود» خالی است، پس طبعا از نظر عقلی جای این سؤال هست كه:

چرا و به چه وسیله این ذات خالی پر شده است؟ و چون خود ذات نمی تواند پر كننده ی خود باشد پس به وسیله شی ء دیگر كه قبلاً پر بوده و صلاحیّت پركنندگی داشته است، پر شده است.

اما «واجب الوجود» ، نظر به این كه ذاتش مساوی موجودیّت و عین موجودیّت است، پس خلأی از حیث موجودیّت ندارد تا نیازی به «پر شدن» داشته باشد.

در این سلوك فكری، آن چیزی كه ما را به ملاك بی نیازی واجب الوجود از علّت رسانید عین همان چیزی است كه اصل وجود «واجب الوجود» را برای ما اثبات كرد، یعنی امتناع تسلسل علل غیر متناهیه.

ضمناً تا اینجا معلوم شد كه صرف «موجود بودن» و یا «چیز بودن» ملاك نیازمندی به علّت نیست، و اشتباهی كه فلاسفه ی اروپا داشته اند همین بوده كه با خود اندیشیده اند كه اگر «شی ء» و «موجود» باید علّت داشته باشد پس همه چیز و همه ی موجودات باید علّت داشته باشند و استثنا در موردی خاص به نام «واجب الوجود» بی مورد است، و اگر «شی ء» و «موجود» می تواند بدون علّت وجود داشته باشد پس همه ی اشیاء باید چنین باشند اعمّ از واجب الوجود و غیر او؛ همچنانكه راسل در كتاب چرا مسیحی نیستم؟ می گوید:

پاسخ این گفتار بنا بر مسلك امثال بوعلی این است كه:

نه همه چیز نیازمند به علّت است و نه همه چیز بی نیاز از علّت، بلكه آن چیزی كه در ذات خود خلأی از موجودیّت دارد نیازمند به علّت است و آن چیزی كه در ذاتش چنین خلأی نیست و ذات او عین موجودیّت است او بی نیاز از علّت است [2]؛ و ضمنا معلوم گشت كه سخن متكلّمین هم كه می گویند ملاك نیازمندی به علّت «حدوث» است، درست نیست، زیرا به فرض محال اگر فرض كنیم شی ء، حادث باشد و در ذات خود خلأی از موجودیّت نداشته باشد نیاز به علّت نخواهد داشت، و اگر فرض شود كه شی ء، قدیم و ازلی باشد ولی در مرتبه ی ذات خود خالی از «وجود» است، نیازمند به علّت است؛ یعنی همواره علّتی بوده است كه آن خلأ را پر نگه داشته است.

---