حاجی در این كتابش كه منظومه و شرح منظومه نام دارد قسمتی را به منطق اختصاص داده است و قسمتی را به فلسفه كه این دو قسمت از هم جداست؛ اسم قسمت منطق را «لئالی منتظمه» گذاشته است و این قسمت را كه درباره ی فلسفه است «غرر الفرائد» نامیده است؛ چیزی كه هست، بعدها این دو اسم تقریبا در السنه حذف و متروك شده و هر دو قسمت به نام «منظومه» معروف شده است: منظومه ی منطق و منظومه ی فلسفه؛ و در منظومه ی فلسفه حاجی خواسته است به طور خلاصه یك دوره ای از حكمت عملی و حكمت نظری- البتّه نه دوره ی كامل، بلكه دوره ی ناقصی از حكمت عملی و حكمت نظری- هر دو را گفته باشد، یعنی خواسته است همه ی اقسام حكمت را به طور خلاصه ذكر كند. اینكه می گوییم «دوره ی ناقص» به این جهت است كه طبق تقسیم معروف قدما كه همان تقسیم ارسطویی است حكمت و فلسفه تقسیم می شد به فلسفه ی نظری (یعنی علم درباره ی آنچه كه هست) و فلسفه ی عملی (یعنی علم درباره ی آنچه كه باید بكنیم) ؛ بعد فلسفه ی نظری را تقسیم می كردند به الهی و طبیعی و ریاضی، و فلسفه ی عملی را تقسیم می كردند به اخلاق و تدبیر منزل (یا سیاست خانواده) و سیاست مدن (كه همان سیاست باشد) . امّا حاجی در این كتابش بعضی از این قسمتها را آورده و بعضی قسمتها را نیاورده است؛ فلسفه ی الهی را آورده و مفصّلتر از دیگر قسمتها آورده است، فلسفه ی طبیعی را هم آورده ولی مختصرتر از فلسفه ی الهی، و از فلسفه ی ریاضی هیچ نیاورده است. از آن سه قسمت فلسفه ی عملی هم فقط اخلاق را در آخر كتاب آورده است.

پس، از نظر خود حاجی این كتاب غرر الفرائد مشتمل بر چند علم و چند فن است، چون از نظر حكمای اسلامی علم الهی خودش یك علم است و علم طبیعی نیز به نوبه ی خود چندین علم است، زیرا به اصطلاح اینها علم كائنات جوّیّه خودش یك علم است كه حاجی به طور مختصر آورده است، علم معدن شناسی هم یك علم است كه حاجی آورده است، علم گیاه شناسی هم یك علم است كه حاجی خیلی مختصر آورده است، علم الحیوان و علم النفس هم هر كدام یك علم است؛ همه ی اینها

مجموعه آثار شهید مطهری . ج9، ص: 25

را حاجی به طور خیلی خلاصه و مختصر در آخر آورده است، ولی آن قسمتی را كه نسبت به قسمتهای دیگر مفصّلتر آورده است همان است كه اینها آن را «حكمت الهی» می نامند.