از مجموع آنچه در مباحث گذشته بیان داشتیم مقیاس و میزان ملی بودن یا اجنبی بودن یك چیز برای یك ملت روشن شد، و هم روشن شد كه اسلام شرط اول اجنبی نبودن یعنی بی رنگ بودن و عمومی و انسانی بودن و رنگ یك ملت مخصوص نداشتن را داراست.

معلوم شد مقیاسهای اسلامی مقیاسهای كلی و عمومی و انسانی است نه قومی و نژادی و ملی. اسلام به هیچ وجه خود را در محدوده ی تعصبات ملی و قومی و نژادی محصور نكرده بلكه با آنها مبارزه كرده است.

اكنون می خواهیم ببینیم آیا اسلام شرط دوم را داراست یا نه؟ یعنی آیا اسلام در ایران پذیرش ملی داشته است یا خیر؟ به عبارت دیگر، آیا پیشرفت اسلام در ایران به خاطر محتوای عالی و انسانی و جهانی آن بوده است و ایرانیان آن را انتخاب كرده اند یا همان طور كه برخی اظهار می دارند آیین مزبور را برخلاف تمایلات مردم ایران به آنان تحمیل كرده اند؟ .

البته منظور ما این نیست كه تنها عامل گرایش مردم غیرعرب را جهانی و عمومی بودن تعلیمات اسلامی و به عبارت دیگر اصل مساوات اسلامی معرفی كنیم؛ عامل گرایش ملتها به اسلام یك سلسله مزایاست كه بعضی فكری و اعتقادی و بعضی اخلاقی و اجتماعی و سیاسی است. تعلیمات اسلامی از طرفی معقول و خردپسند است و از طرف دیگر فطری و مفهوم. تعلیمات اسلامی یك نیروی كشش و جاذبه ی خاصی دارد كه به موجب همان جاذبه ملل مختلف را تحت نفوذ خود قرار داده است. مقیاسهای كلی و عمومی و جهانی اسلام یكی از مزایا و یكی از جنبه هایی است كه به این دین نیرو و جاذبه داده است. ما فعلاً درباره ی سایر مزایای اسلام بحثی نمی كنیم. در اینجا به مناسبت بحث «ملیت» ، این عامل را مورد نظر قرار می دهیم.

در حدود چهارده قرن است كه ایرانیان مذاهب سابق خود را كنار گذاشته و آیین مسلمانی را پذیرفته اند. در خلال این قرون، صدها میلیون ایرانی با مذهب اسلامی زاده شدند و پس از گذراندن دوران زندگی با همین آیین جان به جان آفرین تسلیم كردند. در میان كشورهای اسلامی شاید- جز كشور عربستان سعودی- كشوری نداشته باشیم كه به اندازه ی ایران اكثریت مردم آن مسلمان باشند. حتی كشور مصر كه خود را عاصمه ی اسلام می داند، به قدر مملكت ایران (البته با حفظ نسبت) مسلمان ندارد. با این حال خوب است روشن بشود كه آیا اسلامِ ایرانیان در طول چهارده قرن اجباری بوده یا آنها آن را از روی صمیم قلب پذیرفته اند؟ .

خوشبختانه تاریخ ایران و اسلام با آنهمه دسایسی كه استعمارگران می خواهند به كار ببرند، كاملاً روشن است و ما برای آنكه خوانندگان گرامی را بهتر با حقیقت آشنا كنیم ناگزیریم تاریخ ایران را ورق بزنیم و ورود اسلام را در این كشور از آغاز مورد بررسی قرار دهیم.