نكته ی دیگر در تبلیغ و دعوت، مطلبی است كه قرآن با این بیان و بیاناتی شبیه آن ذكر می كند: «ذكر» . در یك جا می فرماید: «وَ ذَكِّرْ فَإِنَّ اَلذِّكْری تَنْفَعُ اَلْمُؤْمِنِینَ» [1]و در جای دیگر می فرماید: «فَذَكِّرْ إِنَّما أَنْتَ مُذَكِّرٌ. `لَسْتَ عَلَیْهِمْ بِمُصَیْطِرٍ. `إِلاّ مَنْ تَوَلّی وَ كَفَرَ `فَیُعَذِّبُهُ اَللّهُ اَلْعَذابَ اَلْأَكْبَرَ» [2]كه راجع به استثناء است و جداگانه باید بحث كنیم. ای پیامبر! مردم را بیدار كن، تذكر بده، یادآوری كن.

در قرآن دو مطلب نزدیك به یكدیگر ذكر شده است: یكی تفكر و دیگر تذكر.

تفكر یعنی كشف چیزی كه نمی دانیم، اندیشیدن برای به دست آوردن آنچه كه نمی دانیم. قرآن دعوت به تفكر هم می كند. و اما تذكر یعنی یادآوری. تَذكار یعنی به یاد آوردن. خیلی مسائل در فطرت انسان و حتی گاهی در تعلیم انسان وجود دارد ولی انسان از آنها غافل است؛ احتیاج به تنبّه و بیداری دارد، احتیاج به تذكر و یادآوری دارد. به عبارت دیگر بشر دو حالت مختلف دارد: یكی حالت جهل و دیگر حالت خواب. گاهی ما از اطراف خودمان بی خبریم به دلیل اینكه نمی دانیم؛ بیداریم ولی چون نمی دانیم بی خبریم. و گاهی از اطراف خود بی خبریم نه به دلیل اینكه نمی دانیم؛ می دانیم ولی فعلاً خوابیم. آدم خواب، عالم است ولی حالتی بر او استیلا پیدا كرده است كه از دانسته های خود استفاده نمی كند. این، در خواب ظاهری. بشر یك خواب دیگری هم دارد كه اسم آن را «خواب غفلت» یا «غفلت» می گذارند. ای پیغمبر! تو خیال نكن كه فقط با جاهل روبرو هستی، با غافل هم روبرو هستی. جاهل را به تفكر وادار و غافل را به تذكر، و مردم بیش از آن اندازه كه جاهل باشند غافل و خوابند؛ خوابها را بیدار كن و غافلها را متنبّه. وقتی خواب را بیدار كردی او خودش دنبال كار می رود. یك آدم اگر خواب باشد و خطری متوجه او باشد (مثلاً قافله حركت كرده و او خواب مانده است) تو او را بیدار كن. وقتی بیدار كردی، دیگر لازم نیست به او بگویی خطر! بلكه همینكه بیدار بشود خودش می بیند خطر است. به عبارت دیگر وقتی كه بیدار شد لازم نیست به او بگویی برو، بلكه وقتی بیدار شد و دید قافله حركت كرده خودش دنبال قافله راه می افتد. این است كه [قرآن خطاب به پیغمبر اكرم می فرماید] آن احساسهایی كه در مردم وجود دارد [و از آنها غافل اند] ، احساسهای خفته را بیدار كن. قسمتی از ایمان، بیداری احساسهای خفته است. و لهذا در اسلام جبر یعنی اجبار در ایمان وجود ندارد:

«فَذَكِّرْ إِنَّما أَنْتَ مُذَكِّرٌ. `لَسْتَ عَلَیْهِمْ بِمُصَیْطِرٍ. » . «لا إِكْراهَ فِی اَلدِّینِ قَدْ تَبَیَّنَ اَلرُّشْدُ مِنَ اَلْغَیِّ. » [3].

این خودش مسأله ای است كه در اسلام اجبارِ به ایمان وجود ندارد، كه باید آن را یك مقدار مفصلتر طرح كنیم. ان شاء اللّه بعداً به تفصیل درباره ی این مطلب بحث می كنم. اكنون فقط چند كلمه ای عرض می كنم.

---