اسلام یك رستاخیز علمی به وجود آورد. آغاز این رستاخیز با طلوع اسلام توأم است. قرن اول و دوم دوره آمادگی و رنسانس است و قرن سوم و چهارم و پنجم دوره شكوفا شدن، هرچند بسیاری از علوم اسلامی در همان قرن اول و دوم بارور شد و ثمرات اولیه خویش را تحویل داد.

سرجان ملكم انگلیسی با كمال بی انصافی و تعصب دو قرن اول هجری را از نظر ایرانیان دوره ركود علمی و معنوی معرفی می كند [1]و حال آنكه این دو قرن به قول ادوارد براون از نظر علمی و معنوی از پرخروش ترین ازمنه تاریخ ایران است. ما اگر وضع فكری و علمی ایرانیان را در این دو قرن با قرون ماقبل اسلام مقایسه كنیم كه در چه ركود و سكون و سكوتی بود می بینیم كه ایرانیان در این دو قرن از لحاظ فكری و علمی و فرهنگی جنبش و تحرك بی سابقه ای پیدا كرده اند [2]. البته اوج و كمال این جنبش در قرن سوم و چهارم و پنجم هجری رخ نمود.

یكی از جنبشها و نهضتهایی كه از همان قرن اول هجری در میان عموم مسلمانان اعم از سنی و شیعی، ایرانی و غیر ایرانی پدید آمد در زمینه مسائل فقهی بود.

مسلمانان از ابتدا كه به اسلام ایمان آوردند خود را با دینی مواجه دیدند كه مقررات زیادی در زمینه های مختلف زندگی اعم از فردی و اجتماعی و اعم از عبادات و معاملات و حقوق مدنی و خانوادگی و غیره دارد. در حدود پانصد آیه از قرآن مجید آیات الاحكام است. از پیغمبر اكرم صلی الله علیه و آله و همچنین از عترت طاهرین او روایات فوق العاده فراوانی در زمینه احكام وارد شده است. لهذا مسلمین وظیفه اولیه خود می دانستند كه تكالیف خود را از نظر اسلامی در مسائل مختلف بدانند.

عامه مردم به علما مراجعه می كردند و علما به ائمه دین و به قرآن و آثار. و از مجموع اینها از صدر اسلام «تفقه» و افتاء به وجود آمد و مقدمات تكوّن علم «فقه» فراهم شد.

---