در اینجا یك جریان مهم و خطرناكی را كه در عالم تشیع در چهار قرن پیش تقریباً، در موضوع اجتهاد پیدا شد باید ذكر كنم و آن موضوعِ «اخباریگری» است. و اگر گروهی از علمای مبرّز و دلیر نبودند و جلوی این جریان نمی ایستادند و آن را نمی كوبیدند معلوم نبود كه امروز چه وضعی داشتیم.

مكتب اخباریگری بیش از چهار قرن از عمرش نمی گذرد. مؤسس این مكتب مردی است به نام ملا امین استرآبادی كه شخصاً مرد باهوشی بوده و اتباع زیادی از علمای شیعه پیدا كرد. خود اخباریّین مدعی هستند كه قدمای شیعه تا زمان «صدوق» همه مسلك اخباری داشتند. ولی حقیقت این است كه اخباریگری به صورت یك مكتب با یك سلسله اصول معین كه منكر حجیت عقل باشد، و همچنین حجیت و سندیت قرآن را به بهانه اینكه فهم قرآن مخصوص اهل بیت پیغمبر است و وظیفه ما رجوع به احادیث اهل بیت است منكر شود، و همچنین بگوید اجماع بدعت اهل تسنن است، پس از ادلّه اربعه یعنی كتاب و سنت و اجماع و عقل، تنها سنت حجت است، و همچنین مدعی شود كه همه اخباری كه در كتب اربعه یعنی كافی و من لایحضره الفقیه و تهذیب و استبصار آمده صحیح و معتبر بلكه قطعی الصدور است، خلاصه مكتبی با این اصول، پیش از چهار قرن پیش وجودنداشته است.

شیخ طوسی در كتاب عُدّة الاصول از گروهی از قدما به عنوان «مقلّده» یاد می كند و انتقاد می نماید، ولی آنها مكتبی از خود نداشته اند. علت اینكه شیخ آنها را مقلّده می خواند این است كه در اصول دین هم به اخبار استدلال كرده اند.

به هر حال مكتب اخباریگری ضد مكتب اجتهاد و تقلید است. آن اهلیت و صلاحیت و تخصص فنی كه مجتهدین قائلند او منكر است، تقلید غیرمعصوم را حرام می كند. به حكم این مكتب چون حجت و سند منحصر به احادیث است و حق اجتهاد و اعمال نظر هم نیست مردم موظفند مستقیماً به متون مراجعه كنند و به آنها عمل نمایند و هیچ عالمی را به عنوان مجتهد و مرجع تقلید واسطه قرار ندهند.

ملا امین استرآبادی كه مؤسس این مكتب است و شخصاً مردی باهوش و مطالعه كرده و مسافرت رفته بود كتابی دارد به نام الفوائد المدنیّه . در آن كتاب با سرسختی عجیبی به جنگ مجتهدین آمده. مخصوصاً سعی دارد كه حجیت عقل را منكر شود. مدعی است كه عقل فقط در اموری كه مبدأ حسی دارند یا قریب به محسوسات می باشند (مثل ریاضیات) حجت است، در غیر اینها حجت نیست.

از قضا این فكر تقریباً مقارن است با پیدایش فلسفه حسی در اروپا. آنها در علوم حجیت عقل را منكر شدند و این مرد در دین منكر شد. حالا این فكر را این مرد از كجا آورد، آیا ابتكار خودش بود یا از كسی دیگر گرفته، معلوم نیست.

یادم هست در تابستان سال 1322 شمسی كه بروجرد رفته بودم و آن وقت هنوز مرحوم آیت اللّه بروجردی اعلی اللّه مقامه در بروجرد بودند و به قم نیامده بودند یك روز سخن از همین فكر اخباریین شد. ایشان در ضمن انتقاد از این فكر فرمودند كه پیدایش این فكر در میان اخباریین اثر موج فلسفه حسی بود كه در اروپا پیدا شد. این را من آن وقت از ایشان شنیدم، بعد كه به قم آمدند و درس اصول ایشان به این مبحث یعنی مبحث حجیت قطع رسید من انتظار داشتم دوباره این مطلب را از ایشان بشنوم ولی متأسفانه چیزی نگفتند. الان نمی دانم كه این فقط حدسی بود كه ایشان ابراز می داشتند یا مدركی داشتند. من خودم تاكنون به مدركی برنخورده ام و بسیار بعید می دانم كه این فكر حسی در آن وقت از غرب به شرق آمده باشد. ولی از طرف دیگر ایشان هم بی مدرك سخن نمی گفتند. اكنون متأسفم كه چرا از ایشان استفسار نكردم.