در حدود هزارسال پیش تقریباً، این اصل در جامعه اسلامی و حكومت اسلامی دایره و تشكیلاتی به وجود آورده كه در تاریخ اسلام آن دایره، دایره حسبه یا احتساب نامیده می شود و قرنها ادامه یافت. من تاریخ دقیق پیدایش دایره حسبه را نمی دانم كه از چه زمانی پیدا شده و به این نام نامیده شده، ولی قدر مسلّم ایناست و شواهد تاریخی دلالت می كند كه در قرن چهارم بوده است و علی الظاهر در قرن سوم پیدا شده باشد. این دایره به عنوان امر به معروف و نهی از منكر درست شده و پایه دینی داشته و از شئون حكومت بوده است، همان طوری كه تشكیلات و دوایر دیگری وجود داشته مثل دایره قضاء- كه این هم تاریخچه ای دارد و از زمان خلیفه دوم امر قضاء را شخص دیگر غیر از شخص خلیفه با فرمان خلیفه عهده دار شد و تدریجاً توسعه پیدا كرد تا در عهد هارون وسیله ابویوسف شاگرد ابوحنیفه تشكیلات نسبتاً منظمی پیدا كرد و خود ابویوسف به عنوان قاضی القضاة در رأس تشكیلات قضائی قرار گرفت- و همچنین دایره دیگری بوده به نام «دیوان مظالم» كه علی الظاهر كار شهربانی را انجام می داده، و همچنین دوایر و مناصب زیادی از قبیل نقابت و غیره كه در تواریخ مضبوط است. تمام این دوایر به نحوی وابسته به دستگاه خلافت و حكومت بوده است.

به هر حال دایره حسبه همان دایره امر به معروف و نهی از منكر بوده و رنگ و صبغه دینی داشته. محتسِبین و مخصوصاً آنان كه در رأس دایره حسبه بوده می بایست هم عالم و مطلع باشند و هم با ورع و تقوا و امانت، و یك نوع احترام دینی در میان مردم داشته باشند.

«محتسِب» ناظر و مراقب اعمال مردم بوده كه مرتكب منكرات نشوند و مخصوصاً میخوارگی و میخواران را سخت تحت نظر قرار می داده. لهذا شعرایی كه به نام می و محبوب تغزل می كرده اند از جور محتسب زیاد نالیده اند و كلمه «محتسب» را زیاد در اشعار خود به كار برده اند. گاهی خدا را شكر می كنند كه محتسب نیست و یا محتسب از جهان رفت. شاید حافظ از همه بیشتر نام محتسب را در اشعار خود آورده است. از جمله می گوید:

می گویند نظر حافظ به امیر مبارزالدین است كه مدتی برای جلب نظر مردم تظاهر به امر به معروف و نهی از منكر می كرد و مانند یك «محتسب» رفتار می كرد.

نام محتسب را حافظ به او داد. و چون كار او تظاهر بود نه حقیقت- لهذا در اواخر، خود همه چیز را روی میخوارگی گذاشت- مورد طعن و استهزاء حافظ و دیگران است. 02یا مثلاً سعدی در باب دوم گلستان می گوید:

چندان كه مرا شیخ اجل شمس الدین ابوالفرج بن الجوزی ترك سماع فرمودی و به خلوت و عزلت اشاره كردی عنفوان شبابم غالب آمدی و هوا و هوس طالب، هر وقت نصیحت شیخم یاد آمدی گفتمی:

از همین شعر سعدی معلوم است كه قاضی غیر از محتسب بوده و قسمت قضاء غیر از قسمت احتساب بوده است.

اصطلاح حسبه و احتساب در مورد امر به معروف و نهی از منكر یك اصطلاح مستحدثی است كه از همان زمانهایی كه دایره احتساب در حكومت اسلامی به وجود آمد این كلمه هم به معنای امر به معروف و نهی از منكر استعمال شد والاّ در قرآن یا اخبار نبوی یا روایات ائمه اطهار علیهم السلام این كلمه در مورد امر به معروف و نهی از منكر استعمال نشده. نه در اخبار و روایات شیعه این كلمه به این معنی دیده می شود و نه در اخبار و روایات اهل تسنن.

در دوره های بعد كه این كلمه در اجتماع اسلامی برای خود جا پیدا كرد تدریجاً در اصطلاح فقها و علما هم راه پیدا كرد و بعضی باب امر به معروف و نهی از منكر را «بابُ الحِسبَه» نامیدند. در میان علمای شیعه آن مقداری كه من دیده و اطلاع دارم، از فقها شهید اول محمد بن مكی است كه در كتاب دروس رسماً تحت عنوان «كتاب الحسبه» از امر به معروف و نهی از منكر نام می برد؛ و از محدثین مرحوم فیض كاشانی است در كتاب وافی . ولی مرحوم فیض حسبه را تعمیم داده به طوری كه شامل كتاب جهاد و امر به معروف و نهی از منكر و كتاب حدود می شود. صاحب مجمع البحرین هم با اینكه تنها در صدد تفسیر و شرح لغاتی است كه در قرآن كریم یا احادیث آمده است و همان طوری كه عرض كردم در قرآن كریم و حدیث این ماده به معنی امر به معروف و نهی از منكر نیامده، در عین حال به ملاحظه ی اینكه در عصر صاحب مجمع البحرین این ماده به این معنی استعمال می شده، می گوید: الحسبة هو الامر بالمعروف و النهی عن المنكر. به هر حال همچو دایره ای به نام امر به معروف و نهی از منكر در تاریخ اسلام به وجود آمده و دایره وسیعی بوده است. هرچند حسبه و احتساب از آن نظر كه وابسته به دستگاه حكومت و خلافت بوده نمی توانسته كاملاً اسلامی باشد، اما نظر به اینكه خواسته مردم در مورد اجرای احكام و مقررات اسلامی آن را به وجود آورده بود، نسبتاً دایره مفید و ثمربخشی بوده است و حتی كتابهای بسیار خوب و نفیس در موضوع حسبه و وظایف محتسب نوشته شده است.

اخیراً كتابی دیدم به نام معالم القربة فی احكام الحسبه كه یكی از فقهای شافعیه نوشته است و یك نفر مستشرق اروپایی نسخه ی آن را در اروپا به چاپ رسانیده است. كتاب نفیسی است. وقتی كه انسان این كتابها را می بیند متوجه می شود كه در گذشته به چه دقایقی از اصلاحات اجتماعی توجه و عنایت كرده اند و شعور دینی مسلمانان چقدر وسعت داشته! روی احساس وظیفه دینی و شرعی و اصل امر به معروف و نهی از منكر وظیفه خود می دانسته اند كه در جمیع شئون زندگی اصلاحات به عمل آورند.