اكنون ببینیم در میان مشخصات گذشته كه برای دو رژیم مزبور گفتیم كدامیك با اسلام منطبق است و كدامیك نیست.

الف. مالكیت فردی نسبت به چیزی كه خودِ مالك تولید كرده است، این اندازه، هم مورد موافقت سرمایه داران است و هم مورد موافقت سوسیالیستها و با موازین اسلامی نیز منطبق است؛ چیزی كه هست سوسیالیستها می گویند با توسعه وسائل تولید سرمایه داری ادامه كار مؤسسات تولیدی خصوصی عملاً غیرممكن است.

ب. ارث. در ارث سرمایه داری اختیار مطلق با مورّث است. در اسلام فقط نسبت به ثلث، مالك اختیار مطلق دارد و باقی طبق ما فَرَض باید تقسیم شود؛ اما سوسیالیستها ارث به اولاد را فقط می پذیرند لیس الاّ.

ج. طبیعی بودن- نه ظالمانه بودن- اختلاف افراد در ثروت و مالكیت. از نظر سرمایه داری می تواند این اختلاف خیلی فاحش باشد؛ از نظر اسلام اختلاف فاحش كه منتهی به فقر طبقه دیگر- نه به واسطه بیماری بلكه به واسطه بیكاری یا قلّت مزد - بشود ممكن نیست جز از طریق ظلم و استثمار.

د. مالكیت ثروت به وسیله استخدام نیروی طبقه كارگر در یك مؤسسه تولیدی.

سوسیالیستها مدعی هستند كه سودی كه سرمایه دار از این راه می برد همان ارزش اضافی نیروی طبقه كارگر است؛ علیهذا مطلقاً- نه تنها در رژیم مخصوص سرمایه داری قرن 19 و 20- منتهی به استثمار می شود. به طور مسلّم اسلام اصل استخدام، مزد دادن در كارهای غیر تولیدی وسیله سرمایه داری، نظیر مزد خیاط وعمله ی بنّایی و مستخدم خانه و بالاخره عمل استیجار رقبات را در این گونه كارها تجویز می كند و لازمه معتبر شناختن مالكیت فردی، ولو در غیر وسائل تولید، ضرورت این عمل است. و اما استخدام كارگر برای تولید و فروش محصول كار او؟ معلوم نیست كه در صدر اسلام تا زمانهای نزدیك به زمان ما اینچنین عملی بوده است یا نبوده است. مثلاً استخدام شبان برای گوسفند بوده است ولی استخدام بافنده برای كارگاه بوده است یا نبوده است؟ مثلاً استخدام عمله برای ساختن خانه برای سكونت بوده است ولی آیا استخدام عمله برای ساختن خانه هایی برای فروش بوده است یا نبوده است؟ و به هر حال اگر به دلیل قاطع ثابت شود كه سودی كه از این راه عاید مالك می شود ارزش اضافی نیروی كارگر است و ظلم و استثمار است آیا با اصول اسلام قابل انطباق هست یا نیست؟ بعلاوه قطع نظر از ارزش اضافی مستلزم تسلط اقتصادی و حتی سیاسی افرادی بر اجتماع است و آیا اسلام این گونه تسلطها را می پذیرد یا نه؟ .

و اما مالكیت ثروت به وسیله ابزار تولید بدون استخدام طبقه كارگر مسلماً جایز است.

هـ. ربا. نظر اسلام در اینجا مشخص است [1].

و. تشكیل تراست. از نظر اسلام هیچ مجوزی نیست كه شخص خاصی فروش كالا یا تولید كالای معینی را در انحصار خود قرار دهد.

ز. تشكیل كارتل. صِرف تشریك مساعی افراد یا شركتها و مؤسساتی ممنوع نیست ولی اگر هدف ایجاد بازار سیاه است ممنوع است.

ح. افراد در تولید آزادند یا نه؟ به عبارت دیگر هدف تولید باید چه باشد؟ هرچه سود دارد؟ یا هرچه مفید است؟ در رژیم سرمایه داری آزادی مطلق است. در رژیم سوسیالیستی چون تولید و تقسیم به دست اجتماع است قهراً دائر مدار احتیاج اجتماع است. در اسلام با حفظ مالكیت فردی جلوی آزادی تولید را در غیر امور مورد احتیاج اجتماع گرفته اند. مكاسب محرّمه عبارت است از كسب به كار غیر مفید یا مضر.

ط. آیا اسلام تسلط اقتصادی و دیكتاتوری افراد معین را و رهبری اقتصادی افراد معین را در اجتماع به بهانه مالكیت فردی می پذیرد؟ یا این جهت چون مربوط به مصالح عالیه اجتماع است، بعلاوه سلب آزادی عموم است آن را نمی پذیرد؟ .

اصول و موازین كلی اسلامی با تسلط و دیكتاتوری اقتصادی توافق ندارد.

ی. رابطه كار و ثروت. آیا همیشه ثروت باید ناشی از كار باشد؟ یا باید ناشی از كار دیگری بدون میل و رضای او نباشد. سوسیالیستها چون طرفدار این اصلند كه ثروت الزاماً باید ناشی از كار باشد ارث را منع می كنند، قهراً هبه و بخشش را هم باید از طرف بخشش كننده و گیرنده ظالمانه بدانند. سود بازیافته اگر وجود پیدا كند از نظر اسلام منعی ندارد، نظیر قرعه كشی و جایزه نه لاتار.

یا. در اختیار گرفتن نرخ كارگر به وسیله ایجاد محیط اضطراری. لازمه رژیم سرمایه داری این است؛ آیا اسلام ایجاد این گونه اضطرارها را جایز می شمارد یا نه؟ .

یب. سوسیالیستها مدعی هستند كه هرچند مالكیت فردی را مطلقاً نفی نمی كنند ولی با تكامل ابزار تولید مالكیت فردی مستلزم استثمار است، پس در صورت تكامل وسائل تولید خواه ناخواه باید اجتماع سوسیالیستی برقرار گردد بلكه خواه ناخواه برقرار می شود. علیهذا الزاماً در پرتو تكامل وسائل تولید چون مالكیت فردی ممكن نیست همه باید از قانون «كار به قدر طاقت و خرج به قدر احتیاج» استفاده كنند.

به عقیده ما فرضاً تكامل وسائل تولید مستلزم ملی شدن و عمومی شدن آنها باشد مستلزم نفی و عدم امكان مالكیت فردی نیست و اصل «كار به قدر طاقت و خرج به قدر احتیاج» خود نوعی ظلم و استثمار است.

یج. آیا همه لازم است كار كنند، آن طور كه سوسیالیستها می گویند، یا كار وظیفه فقرا و در زمینه احتیاج است، آن طور كه سرمایه دارها می گویند، و یا كار به هر حال واجب و لازم است چنانكه از منطق اسلام برمی آید؟ .

سوسیالیستها معمولاً سرمایه داری را این طور تعریف می كنند:

رژیمی كه اجازه می دهد امور اقتصادی جامعه دربست در اختیار افراد معینی قرار بگیرد. البته بدون شك نباید امور اقتصادی جامعه دربست در اختیار افراد معینی قرار بگیرد، اما لازمه این جهت نفی مالكیت فردی مطلقاً یا اشتراك افراد در كار یكدیگر و حتی نفی مالكیت فردی بر ابزار تولید نیست.

---