عرض كردیم بحث ما در دو قسمت است، یكی مسئله ی توسعه و تحول تاریخ كه از ضروریات ناموس زندگی بشر است كه تاریخ بشر متحول است و این یك رازی دارد. زندگی هیچ حیوانی حتی حیوانات اجتماعی از قبیل زنبور عسل متغیر و متحول نیست. دانشمندان نوشته اند زندگی زنبور عسل در چند هزار سال پیش هم بر همین نظام و بر همین وضع بوده كه امروز هست. ولی بشر زود به زود نظامات و وضع زندگیش تغییر می كند و رازش همان است كه قرآن بیان كرده است كه بشر موجودی است كه خودش مسئول زندگی خودش است. موجودات دیگر حتی حیوانات اجتماعی را طبیعت رهبری و سرپرستی و قیمومت می كند، غرایزی به یك معنا كور و جابر بر آنها مسلط است و هیچ گونه حق ابتكار به آنها داده نشده و مسئولیت تكوینی پیشبرد زندگی هم به آنها داده نشده است. ولی انسان موجودی است كه زندگی او از ضعف شروع می شود و خودش باید مسیر تكاملی خویش را- البته با راهنماییهایی كه از طرف انبیاء شده است- با ابتكار و قدرت و مسئولیت خودش طی كند.