امیرالمؤمنین علی علیه السلام می فرماید:

اگر نیكی كنی به كسی و او را مشمول انعام و خوبی قرار دهی، آن كس هركه باشد رهین احسان تو و در فرمان تو و تو نسبت به او فرمانده خواهی بود؛ و اگر نسبت به كسی استغنا و بی نیازی بورزی، آن كس هركه باشد و دارای هر مقام باشد تو نیز مانند او و شخصی مثل او خواهی بود؛ و اگر نسبت به كسی نیاز بورزی و از او حاجت بخواهی و استمداد كنی، آن كس هركه باشد تو بنده ی او و رهین او و زیردست او خواهی بود [1] این كلمات بزرگ- چنانكه ظاهر است- مربوط به عزت و شرافت و آزادگی و زندگی شرافتمندانه است. برای انسان در این جهان موهبتی بزرگتر از احساس عزت و شرافت نیست، و هیچ زنجیری و زندانی بالاتر و خردكننده تر از این نیست كه احساس نماید در زندگی اسیر و مقهور و بنده ی دیگران است، ناچار است عقیده ی دیگران را بجای عقیده ی خود بگیرد و اراده ی دیگران را بجای اراده ی خود اجرا كند، فكر و نقشه ی دیگران را بجای فكر و نقشه ی خود عمل كند، به هوا و هوس و آرزوهای دیگران احترام بگذارد، تن به ذلت و اسارت و ستم بدهد. برای آزادمردان، مردن و زیر خاك رفتن بسی ترجیح دارد بر اینكه خوار و ذلیل و اسیر و بنده زندگی كنند.

امیرالمؤمنین به فرزند برومندش حسن بن علی (علیهماالسلام) می فرماید:

هرگز بنده ی دیگران نباش؛ خداوند تو را حرّ و آزاد آفریده است [2] در آغاز جنگ صفّین همینكه سپاه علی علیه السلام و سپاه معاویه به یكدیگر نزدیك شدند، سپاه معاویه پیشدستی كردند و جلو آب را بر سپاه علی گرفتند و مانع استفاده ی آنها از آب شدند و این را برای خود به فال نیك گرفتند. خبر به علی علیه السلام رسید. پیغام و نامه ای برای معاویه فرستاد كه ما آمده ایم بلكه بتوانیم از طریق مذاكرات اختلاف را حل كنیم و نگذاریم كار به كشتار و خونریزی بكشد و تو پیشدستی كردی و سواران خویش را برای جلوگیری از استفاده ی آب فرستادی.

گذشته از اینكه تو زمینه ی مذاكرات مسالمت آمیز را با این عمل خویش خراب كردی و گذشته از اینكه تو از قانون مردانگی و انسانیت خارج شدی و دست به عمل ناجوانمردانه ای زدی و می خواهی از تشنگی سپاه من برای سپاه خودت كمك بگیری، بدان كه اگر از تصمیم ناجوانمردانه ی خود منصرف نشوی اصحاب و یاران من نخواهند نشست و منتظر اجازه ی تو نخواهند ایستاد، مردانه تو را و سپاه تو را از آب دور خواهند ساخت.

ولی معاویه كه این كار را برای خود فتحی می دانست، چنان مست و مغرور شده بود كه این سخنان در روح او تأثیری نكرد. اینجا بود كه علی علیه السلام با چند جمله چنان حس آزادگی و شرافتمندی اصحاب و یاران خود را تحریك كرد كه در اندك زمانی محل آب را به تصرف خویش درآوردند. به آنها فرمود:

همانا معاویه گروهی از گمراهان و نادانان را دور خود جمع كرده و از جهالت و نادانی آنها استفاده كرده و آب را بر شما گرفته است. آیا می دانید به چه وسیله می توانید سیراب شوید؟ همانا این شمشیرها را با خون كثیف این گمراهان سیراب كنید تا خودتان از آب گوارا سیراب شوید. مردنی هست و زندگی ای؛ مردن در این است كه زنده بمانید و مغلوب و محكوم و محتاج باشید، و زندگی در این است كه بمیرید ولی با فتح و ظفر و غلبه [3] این جمله های آتشین غوغایی بپا كرد و در اندك زمانی دشمن از محل آب دور افتاد. یاران علی خواستند انتقام بكشند و مانع آب برداشتن دشمن شوند ولی علی راضی نشد، فرمود: من هرگز دست به این گونه كارهای ناجوانمردانه نمی زنم.

علی علیه السلام در ضمن جمله هایی كه در اول گفتار از آن حضرت نقل كردیم، به راه و طریقی كه حس آزادمنشی و شرافت انسان را حفظ می كند اشاره می كند، می فرماید: آن چیزی كه بشر را اسیر می سازد همانا احتیاج و قبول كردن عطایا و بخششهای مردم است. احتیاج و دست پیش این و آن دراز كردن است كه شرافت انسان را لكه دار می كند، و همانا بی نیازی و احتیاج نداشتن است كه حافظ كرامت و عزت و شرافت آدمی است؛ و از همین جاست كه كار و كسب و هر چیزی كه احتیاج انسان را از ابنای نوع خودش رفع می كند مقام مقدس و محترمی پیدا می كند، زیرا چه چیزی مقدستر و محترمتر از آن چیزی كه آبرو و حیثیت آدمی را نگهداری كند؟ ! .

ایضاً به آن حضرت نسبت داده شده كه فرمود:

اگر می خواهی آزاد باشی و حرّیت داشته باشی، مانند بندگان و غلامان زحمت بكش و كار كن؛ امید و آرزوی خود را از مال و ثروت جمیع فرزندان آدم قطع كن؛ هرگز چشم طمع به مال و ثروت و اندوخته ی دیگران نداشته باش. اگر كار و كسبی به تو پیشنهاد شد نگو این كار كسر شأن من است و درجه و مقام مرا در اجتماع پست می كند، زیرا هیچ چیز به اندازه ی اینكه انسان از دیگران توقع و تقاضا داشته باشد و از دیگران استمداد مالی كند انسان را پست و حقیر و خوار نمی كند. تو تا وقتی كه نسبت به دیگران بی نیازی و استغناء بورزی و چشم طمع به مال كسی نداشته باشی و از احدی عطیّه و هدیه نخواهی و از كسی توقع و تقاضا نداشته باشی، از همه ی مردم بلندقدرتر خواهی بود [4] رسول خدا فرمود:

از رحمت خدا دور است آن كسی كه سنگینی زندگانی خود را روی دوش اجتماع بیندازد [5] در حدیث دیگر است:

آن كس كه برای عائله ی خود زحمت می كشد و رنج می برد مانند كسی است كه در راه خدا جهاد می كند [6]

---