در تجربیات و مشاهدات روزانه ی خود می بینیم كه بسیاری از چیزها جلو تأثیر بسیاری از چیزهای دیگر را می گیرند و اثر آنها را خنثی می كنند. ممكن است مثلاً دارویی اثری داشته باشد و دارویی دیگر اثر آن را خنثی كند و جلو تأثیراتش را بگیرد. ممكن است یك چیز سمّیت داشته باشد و یك چیز دیگر مانع تأثیر این سم گردد. عیناً مانند این است كه همواره جنگی و كشمكشی میان اجزای این جهان برقرار باشد:

بعضی از مفكّرین جهان مبالغه كرده و ادعا كرده اند كه قانون اصلی و اولی جهان جنگ و نزاع و تصادم و تزاحم است؛ هر موجودی می خواهد اثر موجود دیگر را خنثی كند. البته این نظر بسیار مبالغه آمیز است ولی شكی نیست كه تصادم و تضاد و تأثیر مخالف در یكدیگر كردن اصلی است در این جهان.

از طرف دیگر می دانیم كه وجود انسان یك نسخه ی جامعی است از جهان بزرگ؛ از هرچه در جهان بزرگ هست نمونه ای در وجود انسان هست. روی همین اصل است كه می بینیم حالات و قوای معنوی بشر در یكدیگر تأثیر مخالف می كنند، بعضی كه قوّت یافتند و رشد نمودند اثر بعضی دیگر را خنثی می كنند.

امیرالمؤمنین علیه السلام جمله ای دارد كه مضمونش این است: یكی از اموری كه با عقل انسان حسادت می ورزد و دشمنی می كند خودپسندی اوست. و هم آن حضرت می فرماید: بیشتر زمین خوردن های عقلها آنجاست كه برق طمع جَستن می كند. امام صادق علیه السلام می فرماید: هوا و هوس دشمن عقل است. از این قبیل بیانات در آثار دینی ما باز هم هست. از همه ی اینها این حقیقت عالی استفاده می شود كه هوسرانی و خودپسندی و طمع و تعصب و لجاج و خشم، همه دشمنان عقل می باشند. یعنی چه دشمنان عقل می باشند؟ یعنی اثر عقل را خنثی می كنند، روح بشر را تاریك می كنند، جلو بصیرت و نور قلب را می گیرند. این همان نمونه ی نزاع و تصادم جهان بزرگ است كه در وجود آدمی موجود است. قرآن كریم عده ای را ذكر می كند و می گوید: چشم دارند و نمی بینند، گوش دارند و نمی شنوند، دل دارند و فهم نمی كنند. یا اینكه می فرماید: چشمها نابینا نیست، بلكه دلها نابیناست. مقصود از همه ی اینها این است كه در این مردم حالات و صفاتی روحی موجود است كه اثر عقل و دانش و بینش را در آنها خنثی كرده است، در اینها میل به تقلید از روش پدران و مادران است، تعصب و حمیّت و لجاج دارند، منافع مادی و مطامع دنیوی آنها به آنها اجازه نمی دهد كه در برابر حق تسلیم شوند. سعدی می گوید:

می گویند بزرگترین دشمنان بشر احساسات سركش و نفس امّاره ی اوست. هیچ دشمنی به پایه ی این دشمن نمی رسد.

علت این امر این است كه این دشمن به نقطه ای دسترسی دارد و مركزی را خراب می كند كه هیچ دشمن دیگر به آن نقطه و به آن مركز دسترسی ندارد. آن نقطه و آن مركز، دستگاه تشخیص و بینش انسان است. آدمی در برابر هر دشمن با نیروی عقل و تدبیر ایستادگی می كند و اگر دشمنی توانست در مركز تدبیر و بینش اختلالی به وجود آورد بدیهی است كه از هر دشمنی خطرناك تر است.

درباره ی پیغمبران گفته اند كه آنها خدمتگزار عقل و فطرت اند، همان طوری كه طبیب خدمتگزار طبیعت و مزاج بدن است. خدمتی كه پیغمبران به عقول بشر می كنند از نوع خدمت یك آموزگار نسبت به شاگردان خود نیست كه یك كتاب معین و یا یك علم و فن معین را به شاگرد تعلیم كند، بلكه پیغمبران از همان راه كهبه تهذیب اخلاق و پاك نگه داشتن نفوس مردم به آنها خدمت می كنند از همان راه به عقلها و خردهای آنها نیز كمك می كنند. اگر اخلاق آدمی تعدیل شود و جلو حكومت هوا و هوس و حرص و طمع و خشم و شهوت گرفته شود برای عقل و فكر آدمی آزادی پیدا می شود، دست عقل باز می گردد.

قرآن كریم می فرماید:

اگر تقوای الهی داشته باشید خداوند به شما مایه ی تمیز حق و باطل عنایت می فرماید [1] علی علیه السلام می فرماید:

اگر تقوای الهی داشته باشید خداوند به شما راه بیرون شدن از مضیقه ها و تنگناها قرار می دهد و هم برای شما نوری قرار می دهد كه در تاریكی نمانید [2] پیغمبران معلم تقوا و طهارت و فضیلت می باشند. تقوا و طهارت روحی كه پیدا شد، دشمنان عقل یعنی اغراض و هوا و هوس ها به گوشه ای می گریزند و حكومت عقل را مستقر و ثابت می كنند.

امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید:

تو سه نوع دوست و سه نوع دشمن داری. دوستان تو یكی آن كس است كه مستقیماً با خود تو دوست است و دیگری دوست دوست توست و سومی دشمن دشمن توست. اما دشمنان تو یكی آن كس است كه مستقیماً با خود تو دشمن است و دیگری دوست دشمن توست و سومی دشمن دوست توست [3] پس یكی از انواع دوستان، دشمنِ دشمن آدمی است. دشمن دشمن، دست دشمن را می بندد. دست دشمن كه بسته شد، دست خود شخص بهتر باز می گردد.

اگر رابطه ی تقوا و طهارت اخلاقی را با عقل و بینش در نظر بگیریم كه چگونه اخلاق پاك به صفا و روشنی عقل كمك می كند، می بینیم كه از نوع كمك و معاونتی است كه دشمن دشمن شخصی به وی می كند؛ یعنی دست دشمن عقل را كه همان هواها و هوسها و خشم و شهوت هاست می بندد و قهراً دست عقل باز می گردد. مولوی می گوید:

---