حكما و فلاسفه درباره ی «انسان» گفته اند كه انسان حیوان اجتماعی است، یعنی انسان جانداری است كه زیست وی موقوف به همزیستی است. «باهم زیستن» كلمه ی ساده ای نیست، شامل و مستلزم یك جهان معنی است. با هم زیستن نظیر با هم راه رفتن و یا با هم نشستن نیست كه یك عمل ساده باشد. با هم زیستن یعنی بار حیات و زندگی را با هم به دوش كشیدن، و به همین جهت هزاران قانون و مقررات و معلومات و صنایع و فنون و تقسیم كار و اخلاق مخصوص اجتماعی از قبیل عدالت و انصاف و همدردی و احسان و غیره لازم دارد. یك نفر بنّا مقداری آجر و گل و آهن و آهك و گچ و سیمان را به كار می برد و ساختمانی به وجود می آورد.

سالها چندین هزار آجر و چندین خروار آهن و گل و گچ با هم یك جا می مانند و به یك نوع همكاری می كنند. آیا همكاری یك گروه انسان هم به همین سادگی است؟ بالاتر اینكه برخی حیوانات مانند زنبور عسل و موریانه و مورچه و تا اندازه ای بعضی از درندگان و حیوانات كوهی و جنگلی نیز زندگی اجتماعی دارند و بعضی از آنها به طور دقیقی تقسیم كار و وظیفه كرده عملیات اجتماعی حیرت انگیزی انجام می دهند، و شاید اگر كسی در زندگی پیچیده و وسیع اجتماعی برخی حشرات مطالعه كند گمان كند كه آنها به درجاتی در زندگی اجتماعی جلوتر رفته اند. اما درعین حال زندگی انسان با زندگی آنها قابل مقایسه نیست، لااقل از نظر سادگی و پیچیدگی قابل مقایسه نیست، چرا؟ برای اینكه آن جاندارها به حكم غریزه فعالیت می كنند، به حكم غریزه كارها را تقسیم كرده اند، به حكم غریزه انضباط و نظم را رعایت می كنند، به حكم غریزه انجام وظیفه می كنند. طرز فعالیتهای غریزی آنها شبیه است به عملیات طبیعی بدن ما نظیر حركات منظم قلب و ریه و گردش خون و غیره؛ یعنی یك نوع جبر و ضرورت و عدم امكان تخلفی حكمفرماست. اما انسان در فعالیتهای خود اینچنین نیست، مختار و آزاد است؛ باید كارها را میان افراد خود تقسیم كند اما با اختیار و تشخیص و انتخاب؛ باید نظم و انضباط داشته باشد، آنهم با اختیار و انتخاب. فرق بزرگی كه انسان با حیوان دارد همین است كه همیشه دو راه در جلو خود می بیند و همیشه خود را بر سر دوراهی مشاهده می كند و باید یكی از ایندو را انتخاب كند. اما حیوانات اجتماعی از قبیل موریانه و مورچه و زنبور عسل این طور نیستند، فقط یك راه در جلو دارند و بس. این است كه قرآن كریم یك جا درباره ی انسان می فرماید: «آیا ما برای انسان دو چشم و یك زبان و دو لب قرار ندادیم و او را به دو ارتفاع رهنمایی نكردیم [1]؟ » مقصود از «دو ارتفاع» دو راه حق و باطل است، مانند دو راهی كه به طرف كوه بالا می رود و یكی از آندو آدمی را از گردنه عبور می دهد و دیگری به پرتگاه منتهی می گردد. در جای دیگر می فرماید:

«ما انسان را از نطفه ای آفریدیم كه دارای خلیطها و رشته ها و استعدادهای گوناگون است، او را در معرض امتحان و آزمایش قرار می دهیم، او را شنوا و بینا قرار دادیم، راه را به او نشان دادیم اما او را طوری آفریدیم كه مجبور نیست از طبیعت یا غریزه ای اطاعت كند، او آزاد و حرّ و مختار آفریده شده و باید شخصاً خودش راه خود را انتخاب كند، ما راه را به او نشان دادیم و او خود داند كه قدردان یا ناسپاس بوده باشد. » [2] این است امتیاز بزرگ انسان از غیر انسان و این است مبنای قانون و اخلاق و مقررات و این است مبنای نبوت و رسالت و كتب آسمانی. كتب آسمانی و انبیای عظام یكی از دو هدف مقدسشان این است كه عدل و انصاف و مساوات و برابری را در میان بشر بپا دارند. قرآن مجید در سوره ی مباركه ی حدید تصریح می كند كه هدف رسالت این است كه مردم به عدالت زندگی كنند. در حقیقت انبیا و كتب آسمانی آمده اند كه جامعه ی این موجود آزاد را متعادل كنند. آزادی انسان است كه هزاران قوانین و مقررات و تعلیمات و فلسفه ها و اخلاق و آداب ضد و نقیض به وجود آورده و صدها هزار رشته بر این بافت اضافه كرده است، و همین آزادی و خودمختاری این موجود است كه احتیاج او را هزار برابر كرده است. اگر همان طوری كه نفس می كشد و قلب و نبضش منظم حركت می كند و خونش جریان و دوران دارد و سلولهای اعصاب و خون و نسجها و استخوانش به طور طبیعی و جبری كارهای خود را انجام می دهند خود آدمی هم نسبت به وظایف اجتماعی همین طور بود، یعنی مردم به حكم طبیعت دسته دسته شده بودند و هر دسته ای بدون چون و چرا به فرمان غریزه و به طور خودكار وظایف خود را انجام می دادند، دیگر احتیاج به قانون و مقررات و پاداش و كیفر و این همه دستور و فرمان و كتاب و نطق و خطابه و بیان نبود. همه ی این احتیاجات را آزادی طبیعی و فطری انسان به وجود آورده است و باز همین آزادی است كه مبنای فضیلت و تقدم انسان بر فرشتگان است، زیرا فرشتگان طوری آفریده شده اند كه جز یك راه نمی شناسند و جز در یك راه نمی توانند گام بردارند و آن، راه قدس و عبادت و طهارت است، اما آدمی هم استعداد بالا رفتن و پیوستن به ملأ اعلی را دارد و هم استعداد فرو رفتن در طبیعت و استغراق در پستی و دنائت، و اگر راه كمال و ترقی را گرفت و با مجاهدت و سعی و عمل با هواپرستی مبارزه كرد ارزش بیشتری دارد، كه باید با نیروی تصمیم راه صحیح خود را انتخاب كند.

---