[1]] * بسم اللّه الرحمن الرحیم امروز مطابق مشهور روز وفات امام باقر حضرت محمد بن علی بن الحسین سلام اللّه علیهم است. تولد امام باقر در سال 57 هجری یعنی چهار سال قبل از واقعه شهادت جدش حسین بن علی علیه السلام در كربلاست و مطابق تصریح بعضی از مورخین امام باقر كه در آن وقت كودكی چهار ساله بوده در آن واقعه حاضر بوده و داستانی هم از محاجّه آن حضرت- با آنكه كودكی خرد سال بود- در مجلس یزید بن معاویه با یزید نقل كرده اند. وفات امام باقر در هفتم ذی الحجه سال یكصد و چهارده هجری در عهد خلافت هشام بن عبدالملك واقع شده. بعد از وفات پیغمبر اكرم، حافظ و نگهدارنده واقعی دین مبین اسلام و حامی و پشتیبان حقیقی قرآن كریم خاندان نبوت و رسالت بودند و این مطلب از مطالعه تاریخ اسلام و طغیانها و انقلابها و فتنه هایی كه در قرن اول و دوم و سوم هجری واقع شد به خوبی روشن می شود. اسلام در آغاز امر به راهنمایی قرآن و در اثر مساعی و زحمات پیغمبر اكرم بسط و توسعه یافت و در محیط مسلمین آن روز نفوذ معنوی عجیب و خارق العاده ای پیدا كرد و این بسط و توسعه و نفوذ رو به افزایش گذاشت و منبع قدرتهای عظیم نظامی و سیاسی شد تا جایی كه در كمتر از نیم قرن اكثر معموره جهان آن روز را در زیر سیطره و سلطه خویش درآورد. ولی البته چنان كه همه می دانیم این سیطره و سلطه سیاسی دیری نپایید كه در اثر عدم لیاقت خلفا و فساد دستگاه خلافت و بالاخص ظلمها و جورهای بی حد و حصری كه دستگاه خلافت نسبت به مردم روا می داشت، ضعیف شد. ملل مختلفه ای كه به اسلام گرویده بودند از عرب و غیر عرب، از جور خلفا به ستوه آمدند و دست به انقلابها و طغیانها زدند تا جایی كه ابومسلم خراسانی با لشكری كه از اعاجم و ایرانیان فراهم آورده بود شكست سختی به دستگاه خلافت اموی وارد آورد كه منجر به انقراض آنها در شرق شد. با همه این احوال، نفوذ معنوی و روحانی قرآن كریم و پیغمبر اكرم همچنان در دلها بود و حكومت می كرد و بدیهی است كه اگر با آن همه فساد و تباهی كه در دستگاه خلافت و كادر سیاسی اسلامی پیدا شده بود نفوذ معنوی و روحانی اسلام هم ضعیف شده بود، یكباره اساس این دین حنیف برچیده شده بود و امروز در همه جهان اثری از او باقی نمانده بود. در یك چنین دورانی كه ابرهای تیره جور و ظلم و فسق و فجور خلفا آسمان نورانی اسلام را تیره كرده بود، اهل بیت پیغمبر یعنی همان بزرگوارانی كه ما آنها را به عنوان ائمه اطهار می شناسیم دامن همت به كمر زدند و در مقام تعلیم و تلقین معالم اسلامی و بسط و توسعه نفوذ معنوی اسلامی پرداختند، خود را از سیاست به كناری كشیدند و حوزه های تدریس و تعلیم و تربیت تشكیل دادند و به بیان معارف الهیه و تفسیر قرآن مجید و حلال و حرام خدا پرداختند و به این وسیله از قرآن مجید حمایت و پشتیبانی كردند. البته قرآن مجید به خودی خود یك ماده حیاتی، بلكه یك منبع حیاتی است و همواره زنده و پاینده است و خدا وعده داده كه او را حفظ فرماید: إِنّا نَحْنُ نَزَّلْنَا اَلذِّكْرَ وَ إِنّا لَهُ لَحافِظُونَ [2]. ولی واضح است كه حفظ الهی قرآن همواره به وسیله شاگردان و تربیت یافتگان خود قرآن صورت گرفته و می گیرد و در درجه اول، حافظ قرآن اهل بیت پیغمبر بودند كه خُلقشان همان قرآن بود و علم قرآن نزد آنها بود. مهمترین عامل نفوذ روحانی و معنوی اسلام در آغاز ظهورش دو چیز بود:

یكی خود قرآن كه خود به خود نفوس مستعده را مطیع و منقاد می ساخت و یكی دیگر سیره و طرز اخلاق و رفتار ملكوتی و آسمانی پیغمبر اكرم. پیغمبر اكرم مجسمه ای بود از مكارم اخلاق و به طوری بود كه خواه ناخواه هر بیننده ای را مؤمن می ساخت كه این مرد مردی است الهی و ملكوتی. اهل بیت پیغمبر نمونه هایی از همان اخلاق آن حضرت بودند. آنها علاوه بر آنچه از راه زبان به تعلیم و تدریس شاگردان و بسط و نشر معارف اسلامی می پرداختند، طرز رفتار مقرون به حقیقت و ایمانشان برای عموم آموزنده و پرورش دهنده بود. امروز به مناسبت این كه روز وفات امام باقر است، داستان آن حضرت را با یكی از زهّاد و عبّاد عصرش به عنوان نمونه شاهد می آورم. محمد بن منكدر یكی از زهّاد و متصوفه آن عصر است؛ می گوید در یك روز بسیار گرم به خارج شهر مدینه رفته بودم، چشمم افتاد به محمد بن علی الباقر در حالی كه غرق در عرق شده بود و به دو غلام سیاه تكیه كرده بود و معلوم بود كه برای كاری از كارهای دنیا از قبیل سركشی به امور زراعتی آمده است. در دل خود گفتم ببین بزرگی از بزرگان قریش چگونه حرص دنیا او را وادار كرده است كه در این هوای گرم آمده اینجا! و خوب است بروم او را موعظه ای بكنم. جلو رفتم و سلام گفتم و با صدای بلند سلام مرا پاسخ داد. من گفتم: شما یكی از بزرگان قریش هستید و سزاوار نیست در یك چنین هوای گرمی در طلب دنیا بیرون آیید. اگر الان در همین حال مرگ برسد و روح شما قبض بشود، چه جوابی نزد خدا خواهید داشت؟ می گوید امام این حرف را شنید، فرمود: به خدا اگر در همین حال مرگ مرا فراگیرد، در حالی رسیده است كه مشغول اطاعت خدا هستم. من این كار را برای تحصیل روزی و برای این كه به تو و امثال تو احتیاجی نداشته باشم می كنم. من باید از آن روزی بترسم كه مرگ من برسد در حالی كه من مشغول معصیت هستم. محمد بن منكدر می گوید گفتم: خدا تو را رحمت كند كه خواستم تو را موعظه كنم و متنبه سازم، تو مرا موعظه كردی و متنبه ساختی و مرا به اشتباه خود متوجه ساختی. امام باقر با این عمل و این منطق خود به آن مرد صوفی مآب و سایر كسانی كهدر اشتباه به سر می بردند فهماند كه در اسلام كار و كوشش برای اداره زندگی گناه نیست، بلكه عین اطاعت و عبادت حضرت حق است. از كلمات امام باقر است كه: عالِمٌ یُنْتَفَعُ بِعِلْمِهِ أفْضَلُ مِنْ سَبْعینَ ألْفَ عابِدٍ [3]یعنی یك عالم كه مردم از علمش بهره مند شوند، بر هفتاد هزار عابد برتری دارد. ایضا می فرمود: شیعیان و پیروان واقعی ما خاندان، كسانی هستند كه به راستی از خدا بترسند و او را اطاعت كنند. ایضا می فرمود: صورت باز و خوشرویی دو فایده دارد:

یكی این كه محبت دیگران را نسبت به انسان جلب می كند و او را محبوب می سازد و یكی این كه موجب قرب به حضرت حق است، و اما ترشرویی انسان را منفور خلق و از خالق هم دور می سازد. وَ اَلسَّلامُ عَلی مَنِ اِتَّبَعَ اَلْهُدی [

---