اختلاف نظرها در تعریف اخلاق كه اخلاق چیست، تا اندازه ای از جهان بینی های مختلف سرچشمه می گیرد؛ یعنی بینش هر مكتبی درباره جهان یك نوع سیستم اخلاقی در آن مكتب الهام می بخشد و پیشنهاد می كند. مكتب مادی قهرا نوعی اخلاق پیشنهاد می كند، مكتب الهی نوع دیگر اخلاق پیشنهاد می كند. آن كه جهان را ناشی از یك اراده حكیمانه ازلی و انسان را نفخه ای الهی می داند و آن كه در جهان جز ظلمت و تاریكی و تصادف و حركتهای كوركورانه و بی منتهایی، بی مقصدی و بی هدفی چیز دیگری نمی بیند خواه ناخواه بینش شان در اخلاق هم متفاوت است؛ و اساسا بعضی از مكتبها در مسئله اخلاق به بن بست می رسند. بعد ان شاءاللّه بحث می كنیم كه آیا از نظر بعضی مكتبها اخلاق، به هر نحوی بخواهند تعریف كنند، معنا و مفهومی می تواند داشته باشد یا نمی تواند، و این خود امروز یك مسئله ای است: آیا اخلاق با توحید وابستگی دارد یا ندارد؟ آیا اخلاق منهای توحید، منهای خدا در عالم می تواند وجود داشته باشد یا نمی تواند؟ حال ما بحث خودمان را از مسائل مسلّم میان بشریت آغاز می كنیم، از مسائلی كه همه مكتبهای اخلاقی درباره آن مسائل توافق دارند، از مسلّمیّات شروع می كنیم، بعد می رویم جلوتر ببینیم به كجا می رسیم و آیا می توانیم فلسفه اخلاق را كشف كنیم یا نه؟ و آن وقت سیستم اخلاقی اسلام چیست؟ و این یك مطلبِ بسیار لازم و ضروری است كه ما مكتب اخلاقی اسلامی خودمان را دقیقا بشناسیم. پیغمبر اكرم صلی الله علیه و آله جمله ای دارد كه من این جمله را در عبارت معروفی كه به این عبارت نقل می كنند، در احادیث شیعه ندیده ام؛ علمای اهل تسنن در احادیثشان آورده اند ولی در احادیث شیعه همین معنا با اندكی اختلاف لفظ وجود دارد. جمله معروف این است كه پیغمبر اكرم فرمود: بُعِثْتُ لاُِتَمِّمَ مَكارِمَ الاَْخْلاقمن مبعوث و برانگیخته شده ام برای اینكه اخلاق كریمانه را، اخلاق مكرمتی [1]را، اخلاق مكرمت مآبانه را تكمیل كنم. كلمه تكمیل و تتمیم می رساند كه پیغمبر می خواهد بگوید نه فقط من كه پیغمبر خاتم هستم رسالت مكرمت اخلاقی در میان 22بشر دارم، انبیای گذشته هم هركدام به نوبه خود چنین رسالتی داشته اند، آنها هم برای چنین هدفی آمده اند؛ ولی من آمده ام كار نیمه تمام آنها را به پایان برسانم (ختم نبوت) برای اینكه من در عصر و زمانی و در شرایطی آمده ام كه آنچه به وسیله وحی باید به بشر گفته شود از زبان من باید گفته شود؛ من مبعوث شده ام برای تتمیم و تكمیل اخلاق مكرمتی. این عبارتی است كه غزالی و امثال او به صورت حدیث نقل كرده اند. ما در احادیث شیعه گشتیم تا عین عبارت را ببینیم؛ عین این لفظ را من پیدا نكردم ولی مضمون آن در كتب حدیث ما هست. پیغمبر اكرم در حدیثی كه وسائل الشیعه نقل كرده است فرمود: عَلَیْكُمْ بِمَكارِمِ الاَْخْلاقِ. البته منافات ندارد كه به هر دو عبارت یعنی در نوبتهای متعدد پیغمبر فرموده باشد. در احادیث ما به این عبارت است: عَلَیْكُمْ بِمَكارِمِ الاَْخْلاقِبر شما باد اخلاق مكرمتی و كریمانهفَاِنَّ رَبِّی بَعَثَنی بِهاكه پروردگار من مرا برای این اخلاق مكرمتی مبعوث فرموده است.

---