الف. شیخ ابوالحسن خَرَقانی. یكی از معروفترین عرفاست. عرفا داستانهایی شگفت به او نسبت می دهند. از جمله مدعی هستند كه بر سر قبر بایزید بسطامی می رفته و با روح او تماس می گرفته و مشكلات خویش را حل می كرده است. مولوی می گوید:

مولوی در مثنوی زیاد از او یاد كرده است و می نماید كه ارادت وافری به او داشته است. می گویند با ابوعلی سینا فیلسوف معروف و ابوسعید ابوالخیر عارف معروف ملاقات داشته است. وی در سال 425 درگذشته است.

ب. ابوسعید ابوالخیر نیشابوری. از مشهورترین و باحال ترین عرفاست. رباعیهای نغز دارد. از وی پرسیدند: تصوف چیست؟ گفت: تصوف آن است كه آنچه در سر داری بنهی و آنچه در دست داری بدهی و از آنچه بر تو آید بجهی. با ابوعلی سینا ملاقات داشته است. روزی بوعلی در مجلس وعظ ابوسعید شركت كرد.

ابوسعید درباره ی ضرورت عمل و آثار طاعت و معصیت سخن می گفت. بوعلی این رباعی را به عنوان اینكه ما تكیه بر رحمت حق داریم نه بر عمل خویشتن، انشاء كرد:

ابوسعید فی الفور گفت:

این رباعی نیز از ابوسعید است:

ابوسعید در سال 440 هجری درگذشته است.

ج. ابوعلی دقّاق نیشابوری. جامع شریعت و طریقت به شمار می رود. واعظ و مفسر قرآن بود. از بس در مناجاتها می گریسته، او را «شیخ نوحه گر» لقب داده اند.

در سال 405 یا 412 درگذشته است.

هـ. ابوالحسن علی بن عثمان هجویری غزنوی صاحب كتاب كشف المحجوب كه از كتب مشهور این فرقه است و اخیراً چاپ شده است. در سال 470 درگذشته است.

و. خواجه عبداللّه انصاری. عرب نژاد و از اولاد ابوایّوب انصاری صحابی بزرگوار معروف است. خواجه عبداللّه یكی از معروفترین و متعبّدترین عرفاست. كلمات قصار و مناجاتها و همچنین رباعیات نغز و باحالی دارد. شهرتش بیشتر به واسطه ی همانهاست.

از كلمات اوست: در طفلی پستی، در جوانی مستی، در پیری سستی، پس كی خدا پرستی؟ و هم از كلمات اوست: بدی را بدی كردن سگساری است، نیكی را نیكی كردن خرخاری است، بدی را نیكی كردن كار خواجه عبداللّه انصاری است.

این رباعی نیز از اوست:

خواجه عبداللّه در هرات متولد و در همان جا در سال 481 درگذشته و دفن شده است و از این جهت به «پیر هرات» معروف است.

خواجه عبداللّه كتب زیاد تألیف كرده. معروفترین آنها كه از كتب درسی سیر و سلوك است و از پخته ترین كتب عرفان است، كتاب منازل السائرین است. بر این كتاب شرحهای زیاد نوشته شده است.

ز. امام ابوحامد محمّد غزالی طوسی. از معروفترین علمای اسلام است. شهرتش شرق و غرب را گرفته است. جامع معقول و منقول بود. رئیس جامع نظامیه ی بغداد شد و عالیترین پست روحانی زمان خویش را حیازت كرد. اما احساس كرد نه آن معلومات و نه آن مناصب، روحش را اشباع نمی كند. از مردم مخفی شد و به تهذیب و تصفیه ی نفس مشغول شد. ده سال در بیت المقدس دور از چشم آشنایان، به خود پرداخت. در همان وقت به عرفان و تصوف گرایید و دیگر تا آخر عمر زیر بار منصب و پست نرفت. كتاب معروف احیاء علوم الدین را بعد از دوره ی ریاضت تألیف كرد و در سال 505 در طوس كه وطن اصلی اش بود درگذشت

---