الف. علاء الدوله ی سمنانی. نخست شغل دیوانی داشت، كناره گرفت و در سلك عرفا درآمد و تمام ثروت خود را در راه خدا داد. كتب زیادی تألیف كرده است. در عرفان نظری عقاید خاص دارد كه در كتب مهم عرفان طرح می شود. در سال 736 درگذشته است. خواجوی كرمانی شاعر معروف از مریدان او بوده و در وصفش گفته است:

ب. عبدالرزاق كاشانی. از محققین عرفای این قرن است. فصوص محیی الدین و منازل السائرین خواجه عبداللّه را شرح كرده است و هر دو چاپ شده و مورد مراجعه ی اهل تحقیق است.

بنا به نقل صاحب روضات الجنّات در ذیل احوال شیخ عبدالرزاق لاهیجی، شهید ثانی از عبدالرزاق كاشانی ثنای بلیغ كرده است. بین او و علاء الدوله ی سمنانی در مسائل نظری عرفان- كه وسیله ی محیی الدین طرح شده است- مباحثات و مشاجراتی بوده است. وی در سال 735 درگذشته است.

ج. خواجه حافظ شیرازی. حافظ علی رغم شهرت جهانی اش تاریخ زندگی اش چندان روشن نیست. قدر مسلّم این است كه مردی عالم و عارف و حافظ و مفسر قرآن كریم بوده است. خود مكرر به این معنی اشاره كرده است:

با اینكه این همه در اشعار خود از پیر طریقت و مرشد سخن گفته است، معلوم نیست كه مرشد و مربی خود او كی بوده است. اشعار حافظ در اوج عرفان است و كمتر كسی قادر است لطایف عرفانی او را درك كند. همه ی عرفایی كه بعد از او آمده اند اعتراف دارند كه او مقامات عالیه ی عرفانی را عملاً طی كرده است.

برخی از بزرگان بر برخی از بیتهای حافظ شرح نوشته اند. مثلاً محقق جلال الدین دوانی، فیلسوف معروف قرن نهم هجری، رساله ای در شرح این بیت:

تألیف كرده است.

حافظ در سال 791 درگذشته است [1] د. شیخ محمود شبستری آفریننده ی منظومه ی عرفانی بسیار عالی موسوم به گلشن راز. این منظومه یكی از كتب عرفانی بسیار عالی به شمار می آید و نام سراینده ی خویش را جاوید ساخته است. شرحهای زیادی بر آن نوشته شده است. شاید از همه بهتر شرح شیخ محمّد لاهیجی است كه چاپ شده و در دسترس است. مرگ شبستری در حدود سال 720 واقع شده است.

هـ. سید حیدر آملی. یكی از محققین عرفاست. كتابی دارد به نام جامع الاسرار كه از كتب دقیق عرفان نظری محیی الدینی است و اخیراً به نحو شایسته ای چاپ شده است. كتاب دیگر او نص النصوص در شرح فصوص است. وی معاصر فخرالمحققین حلّی فقیه معروف است. سال وفاتش دقیقاً معلوم نیست.

و. عبدالكریم جیلی صاحب كتاب معروف الانسان الكامل. بحث «انسان كامل» به شكل نظری اولین بار وسیله ی محیی الدین عربی طرح شد و بعد مقام مهمی در عرفان اسلامی یافت.

صدرالدین قونوی شاگرد و مرید محیی الدین در كتاب مفتاح الغیب فصل مُشبِعی در این زمینه بحث كرده است. تا آنجا كه اطلاع داریم دو نفر از عرفا كتاب مستقل به این نام تألیف كرده اند: یكی عزیزالدین نَسَفی از عرفای نیمه ی دوم قرن هفتم و دیگر همین عبدالكریم جیلی، و هر دو به این نام چاپ شده است. جیلی در سال 805 در 38 سالگی درگذشته است. بر ما روشن نیست كه عبدالكریم اهل جیل بغداد بوده یا اهل جیلان (گیلان)

---