در دو جلسه ی گذشته درباره ی دو اصل هجرت و جهاد- كه در اسلام وجود دارد و در قرآن كریم مكرر ایندو توأم با یكدیگر ذكر شده اند- بحثهایی ایراد شد. بحث امروز ما متمّم بحثهای قبلی است و درباره ی ارزش ایندو در تربیت و تكمیل روح انسان از جنبه ی اخلاقی و احیاناً از جنبه ی اجتماعی صحبت می كنیم. قبلاً تعبیر خاصی را كه در شكل افراطی، از هجرت و جهاد شده است بیان كردیم و حقیقت را توضیح دادیم.

ما اگر بخواهیم روح هجرت و جهاد را در همه ی جبهه ها، اعمّ از مادی و معنوی به دست آوریم می بینیم هجرت یعنی جدا شدن، خود را جدا كردن از آنچه به انسان چسبیده یا انسان خود را به آن چسبانده است، و جهاد یعنی درگیری، چه جهاد با دشمن و چه جهاد با نفس.

هجرت و جهاد دو چیزی هستند كه اگر نباشند، برای انسان جز زبونی و اسارت چیزی باقی نمی ماند. یعنی انسان آن وقت به معنی حقیقی انسان است كه زبونِ آنچه به او احاطه پیدا كرده و به او چسبیده است یا خودش خود را به آن چسبانده، نباشد.

و الاّ اگر انسان، زبونِ محیط مادی و یا زبون محیط معنوی ای باشد كه در آن زیست می كند، انسان آزاد به معنی واقعی نیست، انسانی اسیر و زبون و بیچاره است.