در آثار دینی، خصوصاً در نهج البلاغه كه فوق العاده روی كلمه ی تقوا تكیه شده است، همه جا تقوا به معنای آن ملكه ی مقدس كه در روح پیدا می شود و به روح قوّت و قدرت و نیرو می دهد و نفس امّاره و احساسات سركش را رام و مطیع می سازد به كار رفته. در خطبه ی 112 می فرماید:

اِنَّ تَقْوَی اللّهِ حَمَتْ اَوْلِیاءَ اللّهِ مَحارِمَهُ وَ اَلْزَمَتْ قُلوبَهُمْ مَخافَتَهُ، حَتّی اَسْهَرَتْلَیالِیَهُمْ وَ اَظْمَأَتْ هَواجِرَهُمْ. .

یعنی تقوای خدا دوستان خدا را در حمایت خود قرار داده و آنها را از تجاوز به حریم محرّمات الهی نگه داشته است و خوف خدا را ملازم دلهای آنها قرار داده است، تا آنجا كه شبهای آنها را زنده و بیدار نگه داشته و روزهای آنها را قرین تشنگی (تشنگی روزه) كرده است.

در این جمله ها با صراحت كامل، تقوا را به معنای آن حالت معنوی و روحانی ذكر كرده كه حافظ و نگهبان از گناه است و ترس از خدا را به عنوان یك اثر از آثار تقوا ذكر كرده. از همین جا می توان دانست كه تقوا به معنای ترس نیست، بلكه یكی از آثار تقوا این است كه خوف خدا را ملازم دل قرار می دهد. در آغاز سخن عرض كردم كه معنایاِتَّقُوا اَللّهَ *این نیست كه از خدا بترسید.

در خطبه ی 16 نهج البلاغه می فرماید:

ذِمَّتِی بِما أَقولُ رَهِیْنَةٌ وَ اَ نَا بِهِ زَعیمٌ. اِنَّ مَنْ صَرَّحَتْ لَهُ الْعِبَرُ عَمّا بَیْنَ یَدَیْهِ مِنَ الْمَثُلاتِ حَجَزَتْهُ التَّقْوی عَنْ تَقَحُّمِ الشُّبُهاتِ. .

یعنی ذمّه ی خود را در گرو گفتار خود قرار می دهم و صحت گفتار خود را ضمانت می كنم. اگر عبرتهای گذشته برای شخصی آینه ی آینده قرار گیرد، تقوا جلو او را از فرو رفتن در كارهای شبهه ناك می گیرد. . .

تا آنجا كه می فرماید:

اَلا وَ اِنَّ الْخَطایا خَیْلٌ شُمَسٌ حُمِلَ عَلَیْها اَهْلُها وَ خُلِعَتْ لُجُمُها، فَتَقَحَّمَتْ بِهِمْ فِی النّارِ. اَلا وَ اِنَّ التَّقْوی مَطایا ذُلُلٍ حُمِلَ عَلَیْها اَهْلُها وَ اُعْطوا اَزِمَّتَها فَاَوْرَدَتْهُمُ الْجَنَّةَ. .

یعنی مَثَل خلافكاری و زمام را به كف هوس دادن مَثَل اسبهای سركش و چموشی است كه لجام را پاره كرده و اختیار را تماماً از كف آن كه بر او سوار است گرفته و عاقبت آنها را در آتش می افكنند، و مَثَل تقوا مَثَل مركبهایی رهوار و مطیع و رام است كه مهار آنها در اختیار آن كسانی استكه بر آنها سوارند و آنها را وارد بهشت می سازند.

در اینجا درست و با صراحت كامل، تقوا یك حالت روحی و معنوی كه ما از آن به ضبط نفس و یا مالكیت نفس تعبیر می كنیم معرفی شده. ضمناً در اینجا حقیقت بزرگی بیان شده، آن اینكه لازمه ی مطیع هوا و هوس بودن و عنان را به نفس سركش واگذاردن زبونی و ضعف و بی شخصیت بودن است. انسان در آن حال نسبت به اداره ی حوزه ی وجود خودش مانند سواره ی زبونی است كه بر اسب سركشی سوار است و از خود اراده و اختیاری ندارد. و لازمه ی تقوا و ضبط نفس افزایش قدرت اراده و شخصیت معنوی و عقلی داشتن است، مانند سوار ماهر و مسلطی كه بر اسب تربیت شده ای سوار است و با قدرت فرمان می دهد و آن اسب با سهولت اطاعت می كند.

آن كس كه بر مركب چموش هوا و هوس و شهوت و حرص و طمع و جاه طلبی سوار است و تكیه گاهش این امور است زمام اختیار از دست خودش گرفته شده و به این امور سپرده شده، دیوانه وار به دنبال این امور می دود، دیگر عقل و مصلحت و مآل اندیشی در وجود او حكومتی ندارد؛ و اما آن كه تكیه گاهش تقواست و بر مركب ضبط نفس سوار است، عنان اختیار در دست خودش است و به هر طرف كه بخواهد در كمال سهولت فرمان می دهد و حركت می كند.

در خطبه ی 189 می فرماید:

فَاِنَّ التَّقْوی فِی الْیَوْمِ الْحِرْزُ وَ الْجُنَّةُ وَ فی غَدٍ الطَّریقُ اِلَی الْجَنَّةِ. .

یعنی تقوا در امروزه ی دنیا برای انسان به منزله ی یك حصار و بارو و به منزله ی یك سپر است و در فردای آخرت راه بهشت است.

نظیر این تعبیرات زیاد است، مثل تعبیر به اینكه: اِنَّ التَّقْوی دارُ حِصْنٍ عَزیزٍ، وَ الْفُجورَ دارُ حِصْنٍ ذَلیلٍ، لایَمْنَعُ اَهْلَهُ وَ لایُحْرِزُ مَنْ لَجَأَ اِلَیْهِ (خطبه ی 155) كه تقوا را به پناهگاهی بلند و مستحكم تشبیه فرموده است.

این مقدار كه گفته شد برای نمونه بود كه معنای واقعی و حقیقت تقوا از نظر اسلام شناخته شود و معلوم شود كه واقعاً چه كسی شایسته است كه به او متقی و32باتقوا گفته شود. معلوم شد كه تقوا حالتی است روحی در انسان كه برای روح حالت حصن و حصار و حرز و اسلحه ی دفاعی و مركب رام و مطیع را دارد و خلاصه یك قوّت معنوی و روحی است.