در روح انسان دو مركز و دو كانون موجود است كه هریك از ایندو، منبع یك نوع فعالیتها و تجلیات روحی است. نام یكی از این دو كانون، عقل یا خرد و نام آن دیگری قلب یا دل است. فكر و اندیشه و دوراندیشی و حسابگری و منطق و استدلال و علم و فلسفه از تجلیات كانون عقل است، و بعضی دیگر از تجلیات روحی مانند خواستن و شیفته شدن و آرزو كردن و به حركت آوردن از كانون دل سرچشمه می گیرد.

از كانون دل حرارت و حركت برمی خیزد و از كانون عقل هدایت و روشنایی. آن كس كه دلی افسرده و بی خواهش و بی امید و آرزو دارد موجودی سرد و بی حركت و جامد است و هیچ گونه فعالیتی از او سر نخواهد زد، به مرگ نزدیكتر است تا به حیات، و آن كس كه از نیروی عقل و فهم و تدبیر بی نصیب است مانند ماشینی است كه در شب تاریك در حركت است و فاقد چراغ و راهنماست.

گاهی میان این دو كانون توافق و هماهنگی حاصل می شود، چیزی را دل می پسندد و عقل هم خوبی آن را تصدیق و اعتراف می كند. در این گونه موارد انسان دچار اشكال و محظوری نمی شود. ولی بسیار اتفاق می افتد كه این توافق وهماهنگی حاصل نمی شود، مثلاً دل چیزی را می پسندد و شیفته و مایل می شود ولی عقل دوراندیش و حسابگر تصدیق و امضا نمی كند و یا آنكه عقل خوبی چیزی را تصدیق می كند و گواهی می دهد ولی برای دل ناپسند و دشوار است. اینجاست كه كشمكش و تنازع بین قلب و عقل درمی گیرد و اینجاست كه افراد با یكدیگر مختلف می شوند، بعضی فرمان عقل را می پذیرند و بعضی دیگر فرمان دل را.

مثال ساده ای برای این كشمكش و تنازع ذكر می كنم: هر كسی به حكم غریزه به فرزند خود علاقه مند است و احساسات محبت آمیزی نسبت به فرزند خود دارد و روی همین علاقه و محبت، آسایش و راحتی فرزند خود را می خواهد تا حدی كه به خودش رنج می دهد تا آسایش او را فراهم كند. پای تربیت این فرزند به میان می آید، زیرا مطابق حسابی كه عقل دارد تربیت هر اندازه هم كه ملایم باشد خواه ناخواه مستلزم ناراحتیهایی برای بچه در ابتدا هست. گاهی باید پدر و مادر رنج فراق و دوری فرزند خود را تحمل كنند. بر دل گران است كه رنج فراق فرزند را تحمل كند. اگر انسان بخواهد فرمان دل خود را بپذیرد باید از تربیت فرزند خود- كه یگانه وسیله ی سعادت آینده ی اوست- صرف نظر كند، و اگر بخواهد فرمان عقل را بپذیرد ناچار باید برخلاف رضای دل خود رفتار كند.

از این بالاتر تربیت و تهذیب نفس خود انسان است. تهذیب نفس و تحصیل اخلاق آدمیت از هر چیزی دشوارتر و سخت تر است، زیرا در اینجا غالباً عقل و دل در دو قطب مخالف قرار می گیرند. مبارزه كردن با نفس امّاره سرپنجه ای بسیار قویتر از عقل و ایمان می خواهد.

رسول اكرم صلی الله علیه و آله و سلم به جمعی از جوانان عبور فرمود. دید سنگ بزرگی را برای وزنه برداری انتخاب كرده اند، با برداشتن آن سنگ زور خود را می آزمایند. فرمود:

می خواهید من در میان شما داوری كنم و بگویم از همه قویتر و زورمندتر كیست؟ گفتند: بلی یا رسولَ اللّه. آنها گمان كردند كه پیغمبر آن كس را معین خواهد كرد كه بازویش قویتر باشد، ولی برخلاف انتظار آنها پیغمبر اكرم فرمود: قویترین شما آن كس است كه در هنگام غضب و خوشحالی، نفس امّاره زمام را از كف عقل او نگیرد.

قویترین شما آن كس نیست كه بازوی قویتر داشته باشد، بلكه آن كس است كه روحیه ی قویتر داشته باشد.

در مقام تهذیب نفس و تحصیل اخلاق همیشه یك جنگ و ستیز عجیب بیندو كانون عقل و دل درگیر است. تهذیب نفس و تربیت برای هماهنگ ساختن این دو كانون است، مستلزم ضبط و كنترل خواهشهای دل است. اساساً نظم و انضباط از كانون عقل ناشی می شود و آشفتگی و خودسری از كانون دل.