اگر عقل انسان آزاد باشد، در امور آن طور قضاوت می كند كه در واقع و نفس الامر چنان است: خوب را خوب و بد را بد می بیند. اگر تحت تأثیر و نفوذ كانون خواهشهای دل باشد آن طور قضاوت می كند كه دل می خواهد و می پسندد نه آن طوری كه حقیقت هست. عقل در ذات خود قاضی عادلی است ولی باید استقلال این قوّه ی قضایی محترم باشد، قوّه ی مجریه (یعنی میلها و خواهشها و تصمیم و اراده ها) او را دست نشانده ی خود قرار ندهد؛ اگر دست نشانده شد انتظار عدالت از او نمی رود.

از سخنان مولای متقیان علی علیه السلام است، می فرماید: .

مَنْ عَشِقَ شَیْئاً اَعْشی بَصَرَهُ وَ اَمْرَضَ قَلْبَهُ [1].

هركس كه به چیزی عشق بورزد و خواهش دلش نسبت به آن چیز طغیان كند، آن عشق موجب شبكوری او می شود و روحش را مریض می كند.

مقصود از این شبكوری این است كه در تاریكیهای حوادث كه احتیاج به هدایت و روشنایی عقل و منطق است دیگر نمی بیند. حب و بغض و دوستی و دشمنی در طرز قضاوت مؤثر است. شاعر می گوید:

یعنی دیدنی كه از روی رضا و خوشبینی باشد همه ی عیبها را می پوشاند، همان طوری كه دیدنی كه از روی دشمنی و عداوت باشد عیبها را آشكار می نماید.

و از همین جهت است كه انسان هر چیزی را كه متعلق به خودش است با چشم تحسین و اعجاب نگاه می كند. به قول سعدی: «هركسی را عقل خود به كمال نماید و فرزند خود به جمال. » انسان غریزه ی حبّ به ذات دارد، به خودش بیش از هر چیز و هر كسی علاقه مند است، همیشه خودش را و آنچه وابسته به خودش است با عینك خوشبینی می نگرد، یعنی درباره ی خودش و آنچه مربوط به خودش است طوری قضاوت می كند كه دلش راضی شود نه آن طور كه حقیقت است. انسان اخلاق بد خود را خوب می پندارد و اعمال ناپسند خود را پسندیده.

أَ فَمَنْ زُیِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ فَرَآهُ حَسَناً [2]. آیا پس آن كس كه آراسته شد در نظرش عمل بدش مثل آن كس است كه چنین نیست و بد را بد و خوب را خوب می بیند؟ .

تَاللّهِ لَقَدْ أَرْسَلْنا إِلی أُمَمٍ مِنْ قَبْلِكَ فَزَیَّنَ لَهُمُ اَلشَّیْطانُ أَعْمالَهُمْ [3]. به خدا قسم كه پیغمبرانی به سوی امتهایی قبل از تو فرستادیم و شیطان اعمال آنها را در نظرشان زیبا جلوه داد.

قُلْ هَلْ نُنَبِّئُكُمْ بِالْأَخْسَرِینَ أَعْمالاً. `اَلَّذِینَ ضَلَّ سَعْیُهُمْ فِی اَلْحَیاةِ اَلدُّنْیا وَ هُمْ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ یُحْسِنُونَ صُنْعاً [4]. آیا به شما خبر دهیم از زیانكارترین مردمان كه زحمت و كوشش آنها در زندگی دنیا به هدر رفته و خودشان می پندارند كه عملشان نیك است؟ .

امیرالمؤمنین علی علیه السلام می فرماید: .

اَلْمُؤْمِنُ لایُصْبِحُ وَ لا یُمْسی اِلاّ وَ نَفْسُهُ ظَنونٌ عِنْدَهُ [5].

مؤمن، شامی را صبح و صبحی را شام نمی كند مگر آنكه نسبت به نفس خود و اعمال خود بدگمان است و هر لحظه احتمال می دهد كه عملی ناپسند از او سر بزند.

اگر انسان به این مرحله برسد كه واقعاً به نفس خود بدگمان باشد و خود را در معرض صدور گناه و اعمال زشت بداند، خود به خود مراقبت می كند و جلو تجاوز و تعدی نفس خود را می گیرد. وای به حال كسی كه صددرصد با عین الرضا و با عینك خوشبینی سراپای وجود خود را مطالعه می كند.

پس، از همین جا معلوم می شود كه گاهی این حالت برای انسان پیدا می شود كه قوه ی قضاوتش مریض می شود، غلط قضاوت می كند، از عدالت خارج می شود، آزادی از عقل او سلب می گردد. اگر كانون عقل و اندیشه مسخّر دل و خواهشهای دل شد نه تنها انسان خود را به زبان، پاك و بی عیب معرفی می كند بلكه در دل و ضمیر خود نیز واقعاً خود را پاك و بی عیب تصور می كند. نمی تواند كه چنین نباشد، زیرا اینچنین شخصی عقل و اندیشه و نطق آزاد ندارد كه بتواند حقیقت را آنچنان كه هست ببیند. همان طور كه دست و پا و گردن انسان تا آزاد نباشد نمی تواند حركت كند، عقل و فكر نیز همین طور است. گرفتاری و اسارت دست و پا و گردن به این است كه با طناب و زنجیر و غل آنها را ببندند، و اسارت عقل به این است كه خواهشهای دل طغیان كند و زنجیرهایی از هوا و هوس ها، از تعصب و تقلیدها برای عقل بسازد.

قرآن كریم در وصف رسول اكرم صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید: .

یَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهاهُمْ عَنِ اَلْمُنْكَرِ وَ یُحِلُّ لَهُمُ اَلطَّیِّباتِ وَ یُحَرِّمُ عَلَیْهِمُ اَلْخَبائِثَ وَ یَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَ اَلْأَغْلالَ اَلَّتِی كانَتْ عَلَیْهِمْ [6]. او به نیكی امر و از زشتی نهی می كند، چیزهای پاك را برای آنها روا و چیزهای پلید و زیانبار را ناروا می كند، بار سنگین و غل و زنجیرها كه بر آنهاست از آنها برمی دارد.

این بار سنگین و غل و زنجیرها همانهاست كه بر عقل و روح مردم بوده و دست توانای رسول خدا آنها را برداشت.

---