آنها كه لذت دعا و انقطاع از خلق به خالق را چشیده اند هیچ لذتی را بر این لذت مقدم نمی دارند. دعا آن وقت به اوج عزت و عظمت و لذت می رسد و صاحب خود را غرق در سعادت می كند كه دعاكننده لطف خاص الهی را با خود ببیند و آثار استجابت دعای خود را مشاهده كند.

وَ اَنِلْنی حُسْنَ النَّظَرِ فی ما شَكَوتُ وَ اَذِقْنِی حَلاوَةَ الصُّنْعِ فی ما سَألْتُ [1].

خدایا! حسن نظر خود را در آنچه به تو شكایت كردم به من ابلاغ كن و حلاوت استجابت آنچه از تو خواسته ام به من بچشان.

دانشمندان می گویند فرق است بین علم الیقین و عین الیقین و حق الیقین.

این طور مثال می آورند، می گویند: فرض كنید آتشی در نقطه ای افروخته شده است.

یك وقت شما اثر آتش را (مثلاً دودی كه بلند است) می بینید و همین مقدار می دانید كه در آنجا آتشی هست كه این دود از آنجا بلند است. این علم الیقین است. و یك وقت خود آتش را از نزدیك می بینید. این عین الیقین است و بالاتر از دانستن است، مشهود است. و یك وقت به قدری نزدیك می شوید كه حرارت آتش به بدن شما می رسد و شما را گرم می كند، داخل آتش می شوید. این حق الیقین است.

انسان ممكن است خدا را كاملاً بشناسد و به وجود مقدسش ایمان و اذعان داشته باشد ولی در زندگی خصوصی خود اثر لطف خاص خدا و عنایتهای مخصوصه ای كه گاهی به بندگانش عنایت می فرماید نبیند. این، مرتبه ی علم الیقین است. ولی گاهی هست كه عملاً اثر توحید را مشاهده می كند، دعا می كند و دعای خود را مستجاب شده می بیند، در كارها به خدا اعتماد و توكل می كند و از غیر خدا اعتمادش را قطع می كند و اثر این توكل و اعتماد را در زندگی خودش می بیند، اثر توحید را شهود می كند. این، مرتبه ی عین الیقین است. آن دسته از بندگان حق لذت می برند كه اهل دل و اهل توكل و اعتماد به خدا هستند و آثار دعاهای خود و توكلها و اعتمادهای خود را مشاهده می كنند، از بهجتها بهره مند می شوند كه برای ما كمتر قابل تصور است. البته مرتبه ی بالاتر آن است كه دعاكننده مستقیماً خود را با ذات حق در تماس می بیند، بلكه خودی نمی بیند و خودی مشاهده نمی كند؛ فعل را فعل او، صفت را صفت او، و در همه چیز او را می بیند.

انسان وقتی كه یك هنر كوچكی را می آموزد، علمی و فنی را یاد می گیرد، درس می خواند، طبیب یا مهندس می شود، بعد از سالها زحمت و رنج همینكه اولین بار اثر هنر خودش را می بیند، مثلاً مریضی را معالجه می كند و او بهبودی می یابد، طرح ساختمانی را می ریزد و ساخته می شود و خوب و ظریف و عالی از كار در می آید، غرق سرور و بهجت می گردد، عزتی در خود احساس می كند. از بالاترین لذتها این است كه انسان اثر هنر خود را ببیند.

چه حالی به انسان دست می دهد اگر اثر هنر ایمان خود را، یعنی لطف خاص خدا را نسبت به خود ببیند؟ ! عزتی كه از راه موفقیت در توحید برای انسان دست می دهد و سرور و بهجتی كه در آن حال دست می دهد هزارها درجه بالاتر است، هزارها درجه لذیذتر و شیرین تر است.

خداوند ما را شایستگی دهد كه توفیق دعا و مناجات با او را پیدا كنیم و از مواهب این حالت مقدس و روحانی بهره مند گردیم.

---