مسئله «انتظار فرج» كه موضوع بحث این گفتار است ضمن اینكه بحثی فلسفی و اجتماعی است، بحثی دینی و اسلامی است و همچنان كه گفتیم ریشه ی قرآنی دارد.

پس قبل از آن كه درباره ی چگونگی انتظار به بررسی بپردازیم باید نظر قرآن را درباره ی جامعه و سرگذشت متحول و متغیر آن كه تاریخ است روشن كنیم. در این كه قرآن مجید تاریخ را به عنوان یك درس و یك منبع معرفت و شناسایی، یك موضوع تفكر و مایه ی تذكر و آیینه ی عبرت یاد می كند جای تردید نیست. ولی آیا قرآن به تاریخ به چشم فردی می نگرد یا به چشم اجتماعی؟ آیا قرآن تنها نظرش به این است كه زندگی افرادی را برای عبرت سایر افراد طرح كند یا نظرش به زندگی جمعی است، لااقل زندگی جمعی نیز منظور نظر قرآن هست؟ و به فرض دوم آیا از قرآن می توان استنباط كرد كه جامعه، مستقل از افراد، حیات و شخصیت و مدت و اجل و حتی شعور و ادراك و وجدان و ذوق و احساس و نیرو دارد یا نه؟ و بنا بر این فرض آیا از قرآن كریم می توان استنباط كرد كه بر جامعه ها و اقوام و امم، «سنت» ها و روشها و قوانین معیّن و مشخّص و یكسانی حاكم است یا نه؟ البته بررسی كامل این مطلب نیازمند به رساله ای جداگانه است؛ اینجا به طور اختصار عرضه می دارم كه پاسخ هر سه پرسش مثبت است [1]. قرآن كریم لااقل در بخشی از عبرت آموزی های خود، زندگی اقوام و امتها را به عنوان مایه ی تنبّه برای اقوام دیگر مطرح می كند: تِلْكَ اُمَّةٌ قَدْ خَلَتْ لَها ما كَسَبَتْ وَ لَكُمْ ما كَسَبْتُمْ و لا تُسْئَلونَ عَمّا كانوا یَعْمَلونَ [2]. آنان امت و جامعه ای بودند كه گذشتند و رفتند. آنان راست دستاوردهای خودشان و شما راست دستاوردهای خودتان. شما مسئول اعمال آنان نیستید. (تنها مسئول اعمال خود هستید) . قرآن مكرر در تعبیرات خود موضوع حیات و مدت و اجل اقوام و امتها را طرح كرده است، مثلاً می گوید: وَ لِكُلِّ اُمَّةٍ اَجَلٌ فَاذِا جاءَ اَجَلُهُمْ لا یَسْتَأْخِرونَ ساعَةً وَ لا یَسْتَقْدِمونَ [3]. زندگی هر امتی را پایانی است، پس هر گاه پایان عمرشان فرا رسد، نه ساعتی دیرتر بپایند و نه ساعتی زودتر فانی گردند. قرآن كریم این گمان را كه اراده ای گزافكار و مشیّتی بی قاعده و بی حساب سرنوشتهای تاریخی را دگرگون می سازد به شدت نفی می كند و تصریح می نماید كه قاعده ای ثابت و تغییرناپذیر بر سرنوشتهای اقوام حاكم است؛ می فرماید: فَهَلْ یَنْظُرون اِلّا سُنَّتَ الْاَوَّلینَ فَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللّهِ تَبْدیلاً وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللّهِ تَحْویلاً [4]. آیا این مردم جز سنت و روشی كه بر اقوام پیشین جاری شده است انتظاری دارند؟ هرگز در سنت خدا تبدیل (جانشین شدن سنتی به جای سنتی) یا تغییر (دگرگونی یك سنت) نخواهی یافت. قرآن كریم نكته ی فوق العاده آموزنده ای در مورد سنتهای تاریخ یادآوری می كندو آن اینكه مردم می توانند با استفاده از سنن جاریه ی الهیه در تاریخ، سرنوشت خویش را نیك یا بد گردانند، به اینكه خویش و اعمال و رفتار خویش را نیك یا بد گردانند؛ یعنی سنتهای حاكم بر سرنوشتها در حقیقت یك سلسله عكس العملها و واكنشها در برابر عملها و كنشهاست. عملهای معین اجتماعی عكس العملهای معین به دنبال خود دارد. از این رو در عین آنكه تاریخ با یك سلسله نوامیس قطعی و لایتخلّف اداره می شود، نقش انسان و آزادی و اختیار او به هیچ وجه محو نمی گردد. قرآن آیات زیادی در این زمینه دارد؛ كافی است كه برای نمونه آیه ی 11 از سوره ی مباركه ی رعد را بیاوریم: اِنَّ اللّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتّی یُغَیِّروا ما بِاَنْفُسِهِمْ. خداوند وضع حاكم و مستولی بر قومی را تغییر نمی دهد مگر آنكه آنچه در خلق و خوی و رفتار خود دارند تغییر دهند.

---