ب. تسلسل منطقی حلقات تاریخ آنچنان كه «ابزارگرایان» ابراز داشته اند بی اساس است. واقعیات تاریخی بویژه آنچه در طول یك قرن گذشته رخ داد پوچی این نظریه را روشن كرد. در یك قرن گذشته كشورهایی به سوسیالیسم گرویدند كه مرحله ی كاپیتالیسم را طی نكرده بودند. شوروی و چین و كشورهای اروپای شرقی همه از این دست اند.

و برعكس، كشورهایی كه كاپیتالیسم را به اوج خود رسانده اند از قبیل آمریكا و انگلستان، در همان مرحله باقی مانده اند؛ پیش بینی های پیشوایان ابزارگرایی یك قرن پیش در مورد انقلاب كارگری در كشورهای صنعتی از قبیل انگلستان و فرانسه خطا از آب درآمد. معلوم شد هیچ گونه جبری در كار نیست و ممكن است در جامعه های سرمایه داری طبقه ی به اصطلاح پرولتاریا به رفاهی برسد كه هر گونه اندیشه ی انقلابی را از مغزش خارج سازد، همچنان كه ممكن است در پی عرضه شدن یك ایدئولوژی و یك ایمان روشن و بالا رفتن سطح شعور مذهبی و اجتماعی، جامعه ای با یك جهش از بدویت به عالی ترین مرحله ی تمدن انسانی گام بردارد. نهضت صدر اسلام بهترین گواه این مدعاست.