این دو نوع بینش درباره ی حركت تكاملی تاریخ، نتیجه ی دو نوع تلقی از انسان و هویت واقعی او و استعدادهای نهفته ی اوست. بنا بر یكی از این دو تلقی، انسان در ذات خود فاقد شخصیت انسانی است، هیچ امر ماوراء حیوانی در سرشت او نهاده نشده است، هیچ اصالتی در ناحیه ی ادراكات و بینشها و یا در ناحیه ی احساسات و گرایشها ندارد. بنا بر این تلقی اگر پرسیده شود انسان ایده آل، انسان كامل، انسان نمونه، آنچه انسان باید آن باشد و فعلا نیست چیست؟ پاسخ این است كه هیچ چیز؛ هرچه محیط به او بدهد همان است كه باید باشد. «خود» انسان چیست كه اگر از او گرفته شود از خود بیگانه شده است؟ باز پاسخ این است كه هیچ چیز؛ یك ماده ی خام؛ به هر صورت و هر شكلی كه درآید صورت خود اوست. بنا بر این تلقی آنچه در انسان اصالت دارد و به صورت غریزه در او موجود است جنبه های حیوانی اوست. از این رو انسان موجودی است اسیر منافع مادی، محكوم جبر ابزار تولید، در اسارت شرایط مادی اقتصادی؛ وجدانش، تمایلاتش، قضاوت و اندیشه اش، انتخابش جز انعكاسی از شرایط طبیعی و اجتماعی محیط نیست؛ آیینه ای است كه جز محیط خود را نمی تواند منعكس سازد؛ طوطیی است كه در پس آیینه ی شرایط محیط قرار گرفته است و بر خلاف اجازه ی محیط طبیعی و اجتماعی كوچك ترین جنبشی نمی تواند بكند؛ ماده ی خامی است كه در او اقتضای حركت به سوی مقصد و هدف ویژه ای نیست. اما بنا بر تلقی فطری از انسان، انسان موجودی است دارای سرشت الهی، مجهز به فطرتی حق جو و حق طلب، حاكم بر خویشتن و آزاد از جبر طبیعت و جبر محیط و جبر سرشت و جبر سرنوشت. بنا بر این تلقی از انسان، ارزشهای انسانی در انسان اصالت دارد، یعنی بالقوه به صورت یك سلسله تقاضاها در سرشت او نهاده شده است. انسان به موجب سرشتهای انسانی خود، خواهان ارزشهای متعالی انسانی است، و به تعبیر دیگر خواهان حق و حقیقت و عدالت و مكرمتهای اخلاقی است، و به موجب نیروی عقل خود می تواند طراح جامعه ی خود باشد و تسلیم سیر كوركورانه ی محیط نباشد، و به موجب اراده و نیروی انتخابگری خود طرحهای فكری خود را به مرحله ی اجرا درمی آورد. وحی به عنوان هادی و حامی ارزشهای انسانی او، او را یاری می دهد و راهنمایی می نماید. بدون شك انسان از محیط و شرایط خود متأثر می شود، ولی این تأثر و تأثیرْ یكجانبه نیست، انسان نیز روی محیط خود تأثیر می كند؛ اما نكته ی اصلی اینجاست:

تأثیر انسان بر روی محیط صرفاً به صورت یك عكس العمل جبری و غیر قابل تخلف نیست. انسان به حكم اینكه موجودی آگاه، آزاد، انتخابگر، با اراده و مجهز به سرشتهای متعالی است، احیاناً عكس العملهایی انجام می دهد بر خلاف آنچه یك حیوان ناآگاه و محكوم محیط انجام می دهد. خصلت اساسی و ویژه ی انسان- كه معیار انسانیت اوست و بدون آن از انسانیت فقط نام می ماند و بس- نیروی تسلط و حاكمیت انسان بر نفس خویشتن و قیام علیه تبهكاریهای خود است. روشنیهای حیات انسانی در طول تاریخ از همین خصلت ناشی می شود و این خصلت عالی در نظریه ی ابزاری نادیده گرفته شده است.